Owady pożyteczne w ogrodzie

W przyrodzie każdy owad ma jakąś rolę do spełnienia. W warunkach naturalnych, bez ingerencji człowieka, wszystkie gatunki są potrzebne i w stanie równowagi. W ogrodach ta naturalna równowaga zwykle jest zaburzona. Niektóre owady znajdują w nich bowiem łatwy dostęp do pożywienia w postaci uprawianych roślin, a jednocześnie nie są narażone na ataki drapieżników czy niesprzyjającą pogodę (np. w szklarniach). W efekcie nadmiernie się rozmnażają, co często przybiera postać masowej inwazji.

W ogrodzie to człowiek decyduje, które – z jego punktu widzenia – owady są pożyteczne. Warto zwrócić uwagę, że niektóre z nich uważa się za pożyteczne w naturalnym środowisku, ale w ogrodach – za niepożądane. To np. mrówki, które często kolonizują siedziby ludzkie, zarówno ogrody, jak i mieszkania. Ogrodnicy walczą też m.in. z mszycami. W naturalnych warunkach zaś są one pokarmem wielu zwierząt, a ich spadź pszczoły wykorzystują do wytwarzania miodu. Czasem ten sam owad może być uważany w ogrodzie zarówno za szkodnika, jak i sprzymierzeńca człowieka. To np. niektóre motyle. Postacie dorosłe zapylają kwiaty, dzięki czemu rośliny wydają nasiona oraz owoce. Jednak gąsienice motyli zjadają rośliny uprawne i z tego powodu uważane są za szkodniki.

W ogrodach za owady pożyteczne uważa się przede wszystkim gatunki zapylające kwiaty oraz drapieżne, które zjadają szkodniki roślin uprawnych. Poniżej są najważniejsze z nich.

Przeczytaj także: Naturalni wrogowie mszyc i przędziorków

Kwiaty zapylane są zarówno przez motyle dzienne, jak i nocne. Barwne skrzydła tych pierwszych dodają także kolorytu i dynamiki ogrodom. Gąsienice niektórych motyli mogą jednak niszczyć rośliny uprawne, np. bielinki kapustniki zjadają warzywa kapustne. Jednak większość gąsienic motyli żeruje na roślinach dziko rosnących lub wyrządza niezauważalne szkody w ogrodach. Przykładowo, witeź żeglarz lęgnie się w żywopłotach obronnych z tarniny, a mieniak tęczowiec – na wierzbach. Paź królowej składa jaja na m.in. koprze i pietruszce. Niepylak apollo może zasiedlić rozchodniki na skalniakach.

Najbardziej znanym przedstawicielem tej grupy owadów jest pszczoła miodna, hodowana przez człowieka - mieszka w ulach, wytwarza miód, wosk, propolis. Wiele gatunków to pszczoły samotnice, które prowadzą zwykle samotny tryb życia, nie mieszkają w ulach i nie wytwarzają miodu. Wszystkie pszczoły są świetnymi zapylaczami kwiatów, w ich poszukiwaniu potrafią przebyć wiele kilometrów. Dzięki nim rośliny uprawiane przez człowieka mogą obficie plonować.

To owady spokrewnione z pszczołami. Trzmiele mają krępą budowę ciała (długość 1-2 cm), latają dość wolno, zwykle nisko nad ziemią. W ich kolorystyce przewijają się barwy czarna, żółta, pomarańczowa (w szerokie pasy). Natura wyposażyła je w długie języczki, co sprawia, że mogą korzystać z nektaru kwiatów w kształtach rurkowatych, często niedostępnych dla pszczół. Gniazda zakładają np. w mysich norach, budkach lęgowych dla ptaków, stertach kamieni, dziuplach. Lubią odwiedzać kwiaty warzyw, np. cukinii, dyni, ogórków, pomidorów.

To chrząszcze, których pokrywy skrzydeł są w kolorach czerwonym, pomarańczowym, żółtym, czarnym, nakrapiane kontrastowymi barwami. Popularnym gatunkiem występującym w Polsce jest biedronka siedmiokropka (czerwona z siedmioma czarnymi kropkami). Biedronki, zarówno osobniki dorosłe, jak i larwy,  żywią się m.in. czerwcami, miodówkami, muchówkami, mszycami, przędziorkami, larwami motyli. Niektóre, np. biedronki azjatyckie, mogą wygryzać miąższ w dojrzałych, pękających owocach.

Na co dzień owady z rodziny biegaczowatych trudno zauważyć w ogrodzie. To bowiem chrząszcze (2-4 cm długości), które często polują dopiero po zmroku. Bardzo żarłoczne są zarówno larwy, jak i postacie dorosłe. Ich ofiarami są zwykle gąsienice, mszyce, skoczki, śmietki oraz larwy i poczwarki innych szkodników. Potrafią upolować nawet ślimaki i stonki ziemniaczane. Najbardziej znanym przedstawicielem biegaczowatych jest tęcznik liszkarz, który ma charakterystyczną, tęczową kolorystykę. Jego ulubionym rewirem są sosny. Inne biegaczowate chętnie polują np. wśród kapusty, siejąc pogrom wśród gąsienic bielinka kapustnika.

To muchówki, które fruwają z dużą szybkością i potrafią, jak ważki, zawisać nieruchomo w powietrzu. Dorosłe osobniki podobne są do małych os lub pszczół (w ten sposób odstraszają drapieżniki). Ich długość wynosi 5-15 mm. Dorosłe bzygi zjadają spadź wydalaną przez mszyce, nektar kwiatów, sok roślin. W ogrodzie najłatwiej zauważyć je na kwiatostanach z rodziny baldaszkowatych, takich jak kminek, kolendra czy koper. Dzięki nim te rośliny zawiązują dużo nasion. Drapieżnikami są larwy bzygów, które polują głównie na mszyce. Dziennie każda zjada do 100 sztuk tych szkodników.

Są błonkówkami (o długości do 2,5 cm), które bardzo dobrze latają. Polują na gąsienice, paraliżują je i zanoszą do gniazda wykopanego w piasku między kamieniami. Następnie na swoich zdobyczach składają jaja. Larwy, gdy się wylęgną, zjadają wciąż żywe gąsienice. Osobniki dorosłe żywią się nektarem kwiatów, np. żylistków. Popularnym przedstawicielem grzebaczy są szczerkliny. Łatwo je zaobserwować w słoneczne dni od czerwca do października, gdy polują na gąsienice np. żerujące na kapuście, lub wykopujące w piasku norki na gniazda.

Popularnie nazywane są szczypawkami. Skorki mają rudobrązowy kolor. Ich długość wynosi 1-1,5 cm. W ogrodach często zasiedlają korony drzew owocowych, w których polują m.in. na mszyce, gąsienice, muszki owocówki. Czasem zjadają owoce i wschodzące rośliny, dlatego bywają uważane także za szkodniki. Schronienia szukają np. z budkach lęgowych ptaków, pod ściętymi pniami drzew, w pękniętych owocach brzoskwini.

Drapieżny tryb życia prowadzają zarówno osobniki dorosłe, jak i larwy. Ważki uważane są za świetnych lotników wśród owadów. Potrafią latać nie tylko szybko, ale też zawisać w powietrzu, błyskawicznie startować do lotu oraz łapać ofiary w powietrzu (nogami). Zwykle polują na latające owady, jak komary, muchówki, muchy, ale niektóre gatunki łapią też owady żerujące na pędach roślin. Larwy ważek potrzebują do rozrodu wody. Osobniki dorosłe często oddalają się od zbiorników wodnych w poszukiwaniu ofiar. Dlatego nie trzeba mieć stawu, by mieć ważki w ogrodzie. Wabią je wysokie podpórki do roślin. Przysiadają na nich w najwyższym punkcie i czekają na zdobycz.

To owady z rzędu sieciarek. Osobniki dorosłe mają smukłe ciała, najczęściej zielone, a także długie, przezroczyste skrzydełka z siateczkowym wzorem. Cechą charakterystyczną złotooków są też duże, złociste oczy. Zimę lubią spędzać w pomieszczeniach, dlatego jesienią często wlatują do domów. Dorosłe złotooki żywią się nektarem kwiatów, spadzią mszyc, ale niektóre zjadają też inne owady, zwłaszcza mszyce. Wyłącznie owadami żywią się larwy złotooków. Ich przysmaki to mszyce, a także czerwce, miodówki, przędziorki. Dziennie zjadają po kilkadziesiąt sztuk.

Bioróżnorodość to prosty sposób, aby pożyteczne owady na stałe zadomowiły się w ogrodzie. Dzięki temu mają w nim schronienie, pokarm i miejsca do rozmnażania. Warto sadzić rośliny, które zwabiają owady zapylające. Pszczoły oblegają np. kwitnące bluszcze pospolite i winobluszcze pięciolistkowe, motyle – budleje, jeżówki, oregano i rozchodnikowce, zaś trzmiele – cukinie, dynie, słoneczniki. Fragment ogrodu można przeznaczyć na łąkę kwietną założoną np. z mieszanki Chaber. W jej składzie są nasiona roślin miododajnych i atrakcyjnych dla motyli. Założoną z nich łąkę wystarczy skosić jeden raz w sezonie (pokos można zostawić, by nasiona się rozsiały).

Dobrym pomysłem jest umieszczenie w ogrodzie domku dla owadów. Będzie dekoracją i zimowym schronieniem dla biedronek, pszczół samotnic, skorków. Taki domek (w różnych rozmiarach) można kupić w sklepach ogrodniczych. Łatwo go także zrobić, np. ze starych desek, doniczek, szyszek, grubych wiórów, słomy zbóż i traw ozdobnych. Jesienią warto zostawić trochę niezagrabionych jesiennych liści. Przed zimą schowają się w nich biedronki i niektóre motyle (np. listkowiec cytrynek). Kilka pokrzyw w kącie ogrodu będzie przedszkolem dla gąsienic motyli, jak rusałka admirał, rusałka osetnik, rusałka pawik, rusałka pokrzywnik. W słonecznych miejscach, na ścieżkach ułożonych z kamieni, mogą zakładać gniazda szczerkliny (grzebacze), które polują na gąsienice. Norki wykopują w piasku (w fugach między kamieniami pozbawionych chwastów i trawy).

Przeczytaj także: Jak założyć łąkę kwietną

Pożyteczne owady można do ogrodów nie tylko zwabiać, ale też wprowadzać do upraw, by nie stosować chemicznych oprysków. To sposób często stosowany przez ogrodników, sadowników, kwiaciarzy. Żywe owady kupuje się w sklepach ogrodniczych, a następnie wypuszcza w ogrodzie, sadzie czy szklarni. W profesjonalnych uprawach wykorzystuje się trzmiele do zapylania kwiatów, a także różne owadzie drapieżniki, w amatorskich – raczej tylko drapieżniki. Trzeba koniecznie pamiętać, że nie można ich wypuszczać o dowolnej porze roku i w przypadkowych miejscach. Należy przestrzegać zaleceń znajdujących się na opakowaniach!

Przykładowo, dobroczynki gruszowe (drapieżne roztocza o długości około 0,6 mm) dostępne są w sklepach ogrodniczych tylko na przełomie zimy i wiosny. Zapłodnione, zimujące samice kupuje się opaskach filcowych (na każdej jest po 15-30 dobroczynków). Opaski mocuje się na drzewach i krzewach owocowych, np. jabłoniach, gruszach, malinach, winorośli (około 100 cm nad powierzchnią ziemi). Dobroczynki szybko zaczynają się rozmnażać i polować na przędziorki, szpeciele, wciornastki oraz inne drobne owady. Dziennie zjadają od kilku do kilkunastu przędziorków lub około 300 szpecieli.

Do walki z mączlikami w szklarniach i tunelach foliowych wykorzystać można dobrotnicę szklarniową. To malutka błonkówka (ma około 0,6 mm długości), która składa jaja na larwach mączlików. Następnie jej potomstwo pasożytuje szkodniki. Dobrotnicę wprowadza się pod osłony w postaci pupariów (spasożytowanych larw mączlika). Przymocowane są one do kartoników, które wiesza się na roślinach. Dobrotnice są najbardziej skuteczne w temperaturze powyżej 17°C.

Przeczytaj także: 10 przykazań korzystania ze środków ochrony roślin

Największym zagrożeniem dla owadów pożytecznych w ogrodzie są zatrucia środkami ochrony roślin. Dlatego stosując preparaty na chwasty, szkodniki czy choroby grzybowe trzeba zawsze przestrzegać instrukcji na etykietach. Koniecznie należy zwracać uwagę na okres prewencji. To czas po zastosowaniu środka ochrony roślin, w którym człowiek i zwierzęta nie powinni mieć z nim styczności ani przebywać w pobliżu miejsc jego zastosowania. Warto wiedzieć, że okresów karencji nie ma wiele preparatów na bazie naturalnych składników, np. Emulpar Spray czy Agrocover Spray (oba zawierają olej rydzowy).

Dla pożytecznych owadów oraz ptaków latem można wystawiać poidełka. Łatwo je zrobić np. z płaskich podstawek czy potłuczonej ceramiki. Jeśli w ogrodzie nie ma jeszcze roślin zwabiających owady pożyteczne, warto je posadzić. Raj stworzą dla nich m.in. budleja, floks wiechowaty, jeżówka, kocimiętka, lawenda, oregano, pysznogłówka, szałwia lekarska. Przezimowanie ułatwią im hotele dla owadów.

Przeczytaj także: Jak zapobiegać zatruciu pszczół podczas wykonywania oprysków