Dlaczego pigwa nazywana jest ''polską cytryną''?

Pigwa zwyczajna (Cydonia oblonga) to niewielkie drzewko lub wysoki krzew dorastający 5-7 metrów wysokości, należący do rodziny różowatych (Rosaceae).

Liście pigwy są owalne, duże, do 10 cm długości, mięciutkie, jedwabiste, z wierzchu ciemnozielone i lśniące, pod spodem lekko omszone, szarawe. Są one znacznie większe niż u pigwy podkładkowej, okrągławe, zwężające się nieco ku wierzchołkowi, grube, całobrzegie. W zależności od odmiany różnią się zabarwieniem blaszki (rożne odcienie zieleni) i omszeniem. U niektórych odmian spotyka się białawe, bardzo krótkie włoski rozmieszczone wzdłuż nerwów liścia. Jest to niewątpliwym walorem ozdobnym.

Pąki kwiatowe pigwy powstają na drobnych gałązkach ubiegłorocznych oraz na krótkopędach. Kwitnienie drzew rozpoczyna się około połowy maja, dlatego przymrozki wiosenne zwykle nie uszkadzają kwiatów. Są one okazałe, o średnicy około 5 cm, barwy białej lub lekko różowej, wspaniale pachnące. W czasie pełni kwitnienia zapach ten jest wyczuwalny nawet z odległości kilkunastu metrów. Kwiaty są chętnie odwiedzane przez owady zbierające pyłek i nektar, dlatego nie ma problemów z ich zapyleniem i zawiązaniem owoców. Drzewo pigwy może rosnąć samotnie, ponieważ jest ona samopylna – po zapyleniu własnym pyłkiem wydaje owoce. 

Owoce początkowo są zielone, mocno omszone, zaś po dojrzeniu prawie nagie, żółte, gładkie, piękne pachnące. Nawet gdy są dojrzałe, zachowują zielone działki przy kielichu. Większość uprawianych odmian rodzi owoce o masie około 200 g, lecz znane są odmiany o owocach dochodzących do 2 kg. W pełni dojrzałe drzewo daje przeciętnie 20-30kg owoców rocznie. Nasiona pigwy są trujące, dlatego lepiej ich nie spożywać. Miąższ owoców jest zawsze twardy, kamienisty oraz szybko ciemniejący po przekrojeniu.

Zmienna pogoda w czasie wegetacji (okresy suszy na przemian z intensywnymi opadami deszczu) przyczyniają się do pękania owoców. Spękania mogą pojawić się od strony szypułki bądź od kielicha, natomiast w skrajnych przypadkach obejmują cały owoc. Taki spękany owoc nadaje się do wykorzystania pod warunkiem, że nie rozpoczęły się jeszcze procesy gnilne. Nie może go jednak zbyt długo przechowywać. Należy odkroić uszkodzoną część i niezwłocznie przetworzyć.

Roślina ta pochodzi z Azji Mniejszej, prawdopodobnie z Kaukazu. Do dzisiaj występuje w stanie dzikim w lasach północnego Iranu w pobliżu Morza Kaspijskiego oraz na południu Kaukazu. W starożytności rosła także na Krecie. Z Grecji przywędrowała do Rzymu jeszcze przed naszą erą. Stąd też w kronikach nowożytnych pisze się o pigwie jako o gatunku naturalnie występującym na terytorium starożytnego Rzymu. Byłą tam znana pod nazwą ‘Cotonea’. Przez wieki uprawiano ją w basenie Morza Śródziemnego. Była słynnym „Złotym jabłkiem”, którym Parys nagrodził Afrodytę. Z Italii rozprzestrzeniła się na cała Europę. W IX wieku za Karola Wielkiego zaczęto ją uprawiać we Francji pod nazwą ‘Coing’. Natomiast pierwsze informacje o uprawie pigwy w Anglii pochodzą z końca XIV wieku. Na kontynent amerykański dotarła wraz z osadnikami.

Pigwa jest gatunkiem raczej amatorskim, o czym świadczy wielkość produkcji. Rocznie na świecie produkuje się zaledwie 300-330 tys. ton jej owoców. Pierwsze miejsce  pod tym względem zajmuje Turcja (około 80 tys. ton rocznie), następnie Chiny, Iran, Argentyna, Maroko i Rumunia (od 20 do 35 tys. ton).Pigwa jest także popularna w Bułgarii i na Węgrzech. W naszym kraju nie jest zbyt rozpowszechniona, aczkolwiek w dawnej Polsce była ona często uprawiana w ogrodach przypałacowych. Jej owoce traktowano jako wspaniały dodatek do ciast i herbaty. Warto wrócić do tego gatunku i ponownie wprowadzić go do naszych ogrodów przydomowych.

Wspaniałe owoce pigwy cenione są przede wszystkim ze względu na wartości przetwórcze i walory odżywcze. Z uwagi na znaczną zawartość witamin i składników mineralnych pigwa określana jest „polską cytryną”. Owoce skrywają takie składniki odżywcze jak wapń, potas czy żelazo. Ponadto są bardzo bogatym źródłem witamin takich jak: C, PP, B1, B2 czy prowitamina A. Posiadają także duże ilości pektyn. Dzięki zawartości tych składników pigwa posiada m.in. właściwości regenerujące organizm. Wpływa także korzystnie na pracę wątroby, dlatego polecana jest osobom zażywającym leki czy często spożywającym alkohol. Dodatkowo pigwa poprawia apetyt, dlatego często podawana jest małym niejadkom. Ma także działanie uspokajające i obniża poziom złego cholesterolu.

Owoce pigwy spożywane są w stanie przetworzonym, ponieważ nawet w pełni dojrzałe są bardzo cierpkie. Duża zawartość pektyn powoduje, że z owoców pigwy można robić doskonałe galaretki. Innymi smakowitymi przetworami są konfitury, dżemy i nalewki. Swego czasu zachwycano się kompotami gruszkowymi z dodatkiem pigwy, które miały niespotykany aromat. Przez długi czas uważano pigwę także za doskonały lek ziołowy. Była cenionym środkiem bakteriobójczym. Napar z pigwy stosowano w leczeniu infekcji gardła i zapaleniu śluzówki. Również syrop z owoców zalecano ma bóle gardła oraz biegunki. W medycynie chińskiej kora tej rośliny jest do tej pory wykorzystywana do dezynfekcji wrzodziejących i trudno gojących się ran. Z łupin nasion, poprzez moczenie, ewentualnie gotowanie ekstrahuje się wyciąg o galaretowatej konsystencji, który używany jest do smarowania gardła i oczu. Pigwę stosowano do produkcji kosmetyków. Jej bardzo aromatyczne owoce pozostawione w pomieszczeniu w krótkim okresie napełniają je niezwykłym zapachem, co także wykorzystywano. W przeszłości była bardzo popularnym odświeżaczem powietrza.

Na początku w uprawie znajdowały się różne dzikie formy pigwy, które przenoszono z warunków naturalnych do ogrodów. Do dalszego rozmnażania wybierano takie, które wyróżniały się stosunkowo dużymi owocami. Kiedy gatunek ten na dobre zadomowił się w sadach, zaistniała potrzeba prowadzenia hodowli, której celem było przede wszystkim poprawienie wielkości owoców. W związku z tym zaczęto między sobą krzyżować różne egzemplarze, w wyniku czego otrzymano wiele interesujących odmian. Liczne z nich do dzisiaj znajdują się w uprawie. Grupę odmian o szczególnie dużych owocach określa się mianem pigwy wielkoowocowej, w przeciwieństwie do typów stosowanych jako podkładki pod grusze.

W obrębie pigwy wielkoowocowej wyróżnia się dwa podgatunki różniące się kształtem owoców. Cydonia oblonga var. maliformis to odmiany o owocach kształtem przypominających jabłka, zaś Cydonia oblonga var. pyriformis to odmiany o owocach mających kształt nieregularnej gruszki. Ponadto odmiany pigwy wielkoowocowej różnią się między sobą siłą wzrostu, pokrojem drzew, barwą i kształtem liści, porą dojrzewania oraz zabarwieniem skórki owoców. Także zawartość pektyn, cukrów, kwasów i witaminy C związana jest z odmianą.

Pigwa zwyczajna bywa często mylona z nieco popularniejszymi pigwowcami, które nie osiągają tak znaczących rozmiarów, gdyż dorastają zwykle do 1-2 m wysokości. Ponadto pigwowce posiadają cierniste pędy. Pigwowiec japoński (Chaenomeles japonica), pigwowiec okazały (Chaenomeles speciosa) oraz pigwowiec pośredni (Chaenomeles x superba) są uprawiane nie tylko ze względu na owoce, ale także walory ozdobne. Ich różnokolorowe kwiaty (czerwone, różowe lub pomarańczowe), pojawiają się w kwietniu-maju, czyli nieco wcześniej niż u pigwy. Owoce pigwowców osiągają mniejsze rozmiary (zwykle średnicy 2-5 cm), lecz także są bardzo aromatyczne, bogate w witaminę C i pektyny oraz niezdatne do spożywania na surowo.

Roślina ta najlepiej rozwija się w rejonach ciepłych, gdzie ryzyko przemarzania jest małe. Trzeba jej zapewnić ciepłe, osłonięte stanowisko. Uprawiana w dobrych warunkach wydaje zadowalający plon, rodząc owoce o wspaniałym smaku.

Pigwa ma raczej duże wymagania co do gleby. Dobrze rośnie na glebach żyznych, ciepłych i dobrze zdrenowanych. Nie znosi stanowisk, na których w okresie wegetacji przez długi czas utrzymuje się woda. Reaguje wtedy znacznym osłabieniem wzrostu i zrzucaniem zawiązków. Podobne objawy występują przy zbytnim przesuszeniu gleby. Trzeba podkreślić, iż pigwa doskonale rośnie i owocuje na glebach dostatecznie wilgotnych. Można ją sadzić i na lżejszych, lecz nie jest wtedy tak plenna i długowieczna. Wymaga lekko kwaśnego odczynu (pH 5,9-6,5). Przy zasadowym (pH powyżej 7) na liściach pojawiają się chlorozy związane ze złym pobieraniem żelaza.

Ze względu na małą wytrzymałość pigwy na mróz poleca się wiosenne sadzenie drzewek. Technika sadzenia jest taka sama jak w przypadku gruszy. Po posadzeniu ziemię wokół pnia dobrze jest obłożyć  obornikiem, dzięki czemu nie będzie ona wysychała. Ze względu na system korzeniowy, który nie jest zbyt mocno rozbudowany, dobrze jest prowadzić drzewko przy paliku. Pozwoli on utrzymać je w pozycji pionowej, ułatwi nam także właściwe uformowanie korony. Po kilku latach, kiedy korzenie rosną i dobrze zakotwiczą roślinę w glebie, palik można usunąć. Zaraz po posadzeniu drzewko przycinamy na wysokości 70-80 cm od powierzchni gleby.

Prawidłowe cięcie drzew jest bardzo ważne w uprawie pigwy wielkoowocowej. Silne cięcie powoduje wyrastanie dużej liczby gałązek zakończonych pąkiem kwiatostanowym. W kolejnym roku  kwitnienie i zawiązywanie owoców jest niezwykle obfite, co w konsekwencji prowadzi do masowego opadania zawiązków w okresie od końca kwitnienia do opadu czerwcowego. Zasadnicze cięcie powinno być wykonane w pierwszych latach po posadzeniu w celu uformowania korony. W starszym wieku należy je ograniczyć do prześwietlania, które sprzyja lepszemu wyrastaniu owoców. W tym czasie trzeba także usunąć gałęzie chore i zaschnięte (cięcie sanitarne). Ze względu na niebezpieczeństwo przemarzania drzew zabieg ten powinno się wykonać wiosną, po ruszeniu wegetacji.

Pigwę można prowadzić zarówno w formie drzewa jak i krzewu. Poleca się dwie formy korony. Jedna zbliżona do naturalnej z wyraźnie zaznaczonym przewodnikiem, druga zaś pucharowo (wazowa, kotłowa) bez przewodnika.

Pigwa nie wymaga intensywnego corocznego nawożenia. Szczególnie należy unikać zbyt obfitych dawek azotu, zwłaszcza na glebach żyznych. Składnik ten bowiem pobudza rośliny do wzrostu, przez co opóźnia ich wchodzenie w okres owocowania, a ponadto nie zdrewniale przed zimą pędy są narażone na przemarzanie. Dobremu owocowaniu sprzyjają natomiast nawozy potasowe i fosforowe. Wiosną zaleca się stosować nawóz wieloskładnikowy, np. Nawóz granulowany Target do drzew i krzewów owocowych, zaś jesienią nawóz potasowo-fosforowy, który nie zawiera azotu, np. Nawóz granulowany jesienny Target do ozdobnych. Częstotliwość nawożenia zależy od rodzaju gleby, na której rośnie pigwa. Im żyźniejsza i zasobniejsza w składniki pokarmowe, tym stosowanie nawozów powinno być rzadsze. Nawożąc pamiętajmy, że system korzeniowy sięga poza obręb korony, dlatego powierzchnia nawożenia powinna być odpowiednio większa.

W naszych warunkach klimatycznych podlewanie ma istotny wpływ na siłę wzrostu, plonowanie oraz kondycję roślin. Bardzo ważne jest, aby zastosowana dawka wody zwilżyła glebę na głębokość zalegania systemu korzeniowego drzew. Należy także pamiętać, aby nie dopuścić do długotrwałego zalania systemu korzeniowego. Nadmiar wody ogranicza zawartość powietrza w glebie i dodatkowo stwarza warunki sprzyjające rozwojowi patogenów glebowych.

Przymrozki wiosenne mogą w krótkim czasie zniweczyć naszą pracę i uszkodzić drzewka w taki sposób, że nie będą w stanie owocować. Deszczowanie roślin w okresie występowania przymrozków może zapobiegać uszkodzeniu kwiatów, nawet przy spadku temperatury do -5°C. W przypadku stwierdzenia uszkodzeń spowodowanych przez przymrozki należy natychmiast sięgnąć po Superplon K. Jest to preparat, który skutecznie wzmacnia odporność roślin w warunkach stresowych.

Pigwa zazwyczaj kwitnie corocznie i bardzo obficie. Dlatego często jest zbyt wiele zawiązków, stąd zaleca się ich przerzedzanie. Ręcznie można przerzedzać już w czasie od kwitnienia do chwili, gdy zawiązki osiągną wielkość orzecha włoskiego. W trakcie zabiegu należy usuwać najpierw zawiązki uszkodzone, słabe, zniekształcone. Należy pozostawić zawiązki wyrównane i silne, w odległości co 10-20 centymetrów. Zabieg ten wpływa korzystnie na jakość owoców oraz regularność plonowania.

Mimo swojej twardości owoce pigwy bardzo łatwo ulegają odgnieceniom i uszkodzeniom mechanicznym. Zatem w czasie zbioru owoców nie należy zbyt mocno przyciskać ani nimi rzucać, gdyż uszkodzone łatwiej podlegają procesom gnilnym. Owoce dojrzewają od września do końca października. Powinno się je trzymać na drzewie jak najdłużej, aby osiągnęły właściwy smak i aromat. Zerwane przechowuje się w chłodzie przez kilka miesięcy.

Na pigwie występuje te same choroby i szkodniki co na gruszy. Większość odmian jest mało wrażliwa na pacha gruszy, nie obserwuje się więc dużego nasilenia tej choroby. Niestety na zarazę ogniową pigwa jest znacznie bardziej podatna od gruszy. Objawy porażenia są takie jak na gruszach, jednak choroba ma gwałtowniejszy  przebieg, tym samym w krótszym czasie można doprowadzić do obumarcia drzewa. W odróżnieniu od gruszy liście na zainfekowanych pędach zasychają, przybierając brązową barwę. W zapobieganiu chorobie duże znaczenie odgrywa właściwa agrotechnika. Przede wszystkim trzeba unikać  zabiegów stymulujących intensywny wzrost drzewa, takich jak silne cięcie czy obfite nawożenie azotem. Dowiedziono bowiem, że drzewa o dużym wigorze są bardziej narażone na zarazę ogniową i szybciej rozprzestrzenia się ona w koronie. Trzeba też unikać sadzenia w pobliżu pigwy drzew i krzewów innych roślin żywicielskich. Jeśli jednak już rosną w sąsiedztwie zwracamy uwagę na wszelkie zmiany w ich wyglądzie, aby jak najwcześniej zlikwidować źródła infekcji. Oprócz tego ważne jest stosowanie preparatów miedziowych wiosną, zwłaszcza gdy w poprzednim roku wystąpiły  objawy choroby. Podobnie jak u gruszy, po zauważeniu objawów chorób, należy niezwłocznie wyciąć porażone części i zniszczyć je. Cięcie powinno być wykonane z „zapasem” to znaczy około 15 cm poniżej miejsca infekcji.

Pigwę rozmnaża się wegetatywnie za pomocą odkładów poziomych lub pionowych. Zimą można też robić sadzonki zdrewniałe, które po dwóch latach szkółkowania nadają się do posadzenia na miejsce stałe. Powszechną metodą rozmnażania jest okulizacja podkładek w okresie lata. Drzewa szlachetnych odmian zrastają się z gruszą kaukaską, dlatego nie zaleca się jej dla pigwy. Podkładkami polecanymi są typy pigwy podkładkowej oraz siewki głogu i jarzębiny. Ten sposób rozmnażania daje gwarancję powtarzalności cech, właściwych dla odmiany matecznej. Rozmnażanie generatywne (z nasion) stosuje się wtedy, gdy nie ma specjalnego znaczenia jakość owoców. Otrzymane w ten sposób siewki mogą różnić się od odmiany matecznej zarówno owocami jak i siłą wzrostu drzewa. Na własne potrzeby najlepiej kupić drzewko w szkółce.

Pigwa uprawiana jest przede wszystkim ze względu na bardzo zdrowe owoce, jednak w ciągu sezonu stanowi także element dekoracyjny ogrodu. Już w maju ukazują się niezwykle ozdobne kwiaty, na które z pewnością zwróci swoją uwagę każdy miłośnik roślin. Pod koniec lata i jesienią dojrzewają owoce, które wyjątkowo długo utrzymują się na drzewie. Pigwę warto sadzić w towarzystwie innych drzew i krzewów owocowych. Drzewka z dojrzałymi, żółtymi owocami pięknie prezentują się na tle roślin zimozielonych.