Zmęczenie gleby - na czym polega

Zmęczenie gleby polega na zmniejszeniu jej urodzajności. Rośliny gorzej rosną, słabo plonują, częściej chorują. Stopień zmęczenia gleby bywa różny – bywa mniej lub bardziej nasilony. Zjawisko to może wystąpić nawet mimo systematycznego nawożenia i podlewania. Najczęściej obserwowane jest w uprawach monokulturowych, czyli gdy przez wiele lat na tych samych stanowiskach sieje się i sadzi te same rośliny lub z nimi spokrewnione, np. tylko ogórki albo pomidory lub paprykę.

Zmęczenie gleby może też wystąpić w sadach oraz w szklarniach i tunelach foliowych. Często spotykane jest w rolnictwie, gdy na tym samym polu uprawiane są ciągle – rok po roku - te same rośliny, np. kukurydza lub truskawki.  Zmęczenie gleby rzadziej występuje w ogrodach przydomowych i na działkach, gdyż większa jest w nich różnorodność uprawianych roślin. Najczęściej to zjawisko można zaobserwować w warzywniku oraz części sadowniczej ogrodu.

Zjawisko zmęczenia gleby, choć znane od wieków, nie jest do końca poznane. Występować może zarówno na glebach wyjałowionych, w których brakuje składników pokarmowych, jak i nadmiernie nawożonych, zwłaszcza ciągle tymi samymi nawozami sztucznymi.

Za główną przyczynę zmęczenia gleby uważa się nagromadzenie w niej szkodliwych patogenów, jak grzyby pasożytnicze, a także szkodników. Znajdują one dobre warunki do rozwoju i nadmiernie się mnożą, gdy mają jednego, stałego żywiciela. Do roślin wrażliwych na patogeny należą np. burak ćwikłowy (niszczą go zwłaszcza nicienie oraz chwościk) oraz pomidor (jest wrażliwy na zarazę ziemniaczaną).

Inną przyczyną zmęczenia gleby są wydzielane przez rośliny związki chemiczne (allelopatia). Sprawiają one, że posadzone w tym samym miejscu rośliny - lub z nimi spokrewnione - gorzej rosną. To zjawisko jest obserwowane m.in. wśród drzew owocowych. Po wykarczowaniu np. jabłoni, młode drzewka tego gatunku często rosną słabo w miejscu starego drzewa.

Uprawa monokulturowa wiąże się zwykle ze stosowaniem tych samych nawozów oraz środków ochrony. Składniki pokarmowe są pobierane przez korzenie z podobnej głębokości. Na glebach zmęczonych często dochodzi do tzw. zasolenia. Aby poprawić plonowanie, używa się bowiem za dużo nawozów. Część z nich jest wypłukiwana z gleby przez opady. Inne przekształcają się w związki niedostępne dla roślin. W efekcie rośliny są niedożywione.

Bardzo często przyczyną zmęczenia gleby jest brak w niej próchnicy. Jej bogate źródła to np. kompost, ściółka, obornik świeży i Obornik granulowany.

Przeczytaj także: Jak przygotować dobry kompost?

Gdy gleba jest zmęczona, rośliny rosną słabo, nawet mimo nawożenia (doglebowego i dolistnego). Charakterystycznym objawem są rachityczne korzenie. Drzewa i krzewy owocowe mają skrócone międzywęźla (odcinki pędów między miejscami wyrastania kolejnych liści), z niektórych mogą przedwcześnie opadać owoce. Liście są małe, często nienaturalnie jasnozielone, a plony – obniżone lub żadne.

Rośliny uprawiane z siewu gorzej kiełkują, a sadzone z rozsady słabiej się przyjmują. Częściej atakują je szkodniki oraz choroby. Gdy weźmie się garść takiej ziemi, przypomina strukturą piasek w piaskownicy, tylko jest w ciemniejszym kolorze. Prawie nie ma w niej dżdżownic. Słabo też magazynuje wodę opadową i z podlewania.

Najłatwiej rozpoznać zmęczoną glebę, gdy porówna się swój ogród z ogrodem sąsiada. Teoretycznie gleba w nich jest podobna, a jednak rośliny rosną lepiej lub gorzej.

Przeczytaj także: Jak rozpoznać objawy niedoboru składników pokarmowych?

Najlepiej nigdy nie dopuszczać, by gleba była zmęczona. Istnieje wiele prostych sposobów zapobiegania temu zjawisku. To przede wszystkim różnorodność. Trzeba unikać uprawy ciągle tych samych roślin. Warto wprowadzić do ogrodu zioła oraz rośliny fitosanitarne, jak np. aksamitki, a także założyć kompostownik. Korzystnie jest stosować nie tylko nawozy sztuczne, ale też naturalnego pochodzenia.

Stosuje się przede wszystkim w warzywniku i pod osłonami. Zmianowanie to takie prowadzenie upraw, by w tym samym miejscu nie rosły – rok po roku - ciągle te same rośliny. Każdy gatunek ma bowiem inne potrzeby pokarmowe oraz swoje własne choroby i szkodniki. Dzięki prawidłowemu następstwu roślin po sobie, unika się jednostronnej eksploatacji gleby. Rośliny rosną bujniej, lepiej plonują, są zdrowsze oraz bardziej odporne na suszę.

W przypadku warzyw najważniejsza zasada zmianowania to unikanie uprawy tych samych roślin po sobie, a także spokrewnionych, w cyklu 4-letnim.  Przykładowo, spokrewnione ze sobą są np. pomidor i ziemniak (należą do rodziny psiankowatych) oraz kapusta i rzodkiewka (należą do rodziny krzyżowych).

Kolejna zasada: w płodozmianie trzeba uwzględniać zapotrzebowanie roślin na składniki pokarmowe oraz głębokość ich korzenienia. Przykładowo, głęboko korzenią się pomidory, zwłaszcza odmiany wysokie, zaś płytko np. szpinak. Duże wymagania pokarmowe mają m.in. dynie i pomidory, a małe – groch i rukola.

W zapobieganiu zmęczeniu gleby bardzo ważna jest uprawa współrzędna, czyli wzajemne oddziaływanie roślin na siebie. Niektóre bardzo dobrze rosną obok siebie, chroniąc się wzajemnie przed chorobami i szkodnikami, inne zaś przeciwnie – nie znoszą swojego sąsiedztwa, często są atakowane przez te same patogeny i rywalizują o składniki pokarmowe, wodę oraz dostęp do słońca. Im większa różnorodność jest w ogrodzie, tym lepiej.

Polecane połączenia dobrego sąsiedztwa to np. marchew i cebula, rzodkiewka i marchew, rzodkiewka i pietruszka, truskawka i czosnek, koper i kapusta. Unikać trzeba uprawiania obok siebie np. pomidorów i ziemniaków, fasoli i buraków, fasoli i orlików.

Przeczytaj także: Jakie warzywa sadzić obok siebie

Nawozy sztuczne są wydajne, łatwe w stosowaniu i efektywne. Jednak w ogrodzie warto ich używać zamiennie z nawozami organicznymi, bo w ich składzie jest też próchnica. Tego składnika bardzo brakuje w wypielęgnowanych ogrodach, w których usuwa się poza ogród wszelkie resztki roślinne, w tym skoszoną trawę i opadłe jesienią liście.

Nawozy organiczne to np. kompost świeży, obornik świeży, kurzak, Obornik granulowany, Biohumus. Jest też wiele nawozów na bazie kompostu granulowanego, jak Nawóz ekologiczny do truskawek, Nawóz ekologiczny do warzyw, Nawóz ekologiczny do drzew i krzewów owocowych czy Nawóz ekologiczny do winorośli.

Wszystkie nawozy organiczne wzbogacają glebę nie tylko w składniki pokarmowe, ale też w próchnicę. Dzięki niej rośliny przyswajają więcej azotu i fosforu. Gleba lepiej magazynuje również wodę. Rozwijają się w niej pożyteczne mikroorganizmy oraz przybywa dżdżownic. W takiej glebie wszystko rośnie lepiej.

Bogate źródło próchnicy to także ściółka, np. z kory. Ma ona wiele innych zalet: jest dekoracją ogrodu, zapobiega wyrastaniu chwastów, reguluje odczyn gleby, chroni przed  mrozem i utratą wody.

Przeczytaj także: Ściółkowanie korą - 6 zalet

To bardzo prosty sposób poprawy żyzności gleby. Rośliny na tzw. zielony nawóz wysiewa się  od czasu do czasu jako międzyplon, w miarę jak zwolni się miejsce po zbiorze np. warzyw. Na zielone nawozy nadają się zwłaszcza rośliny, które szybko rosną. To np. bobik, facelia, gorczyca, gryka, łubin, peluszka, żyto. Gdy osiągną odpowiednią wielkość, trzeba je przekopać.

Zielone nawozy świetnie wzbogacają glebę w próchnicę oraz poprawiają jej strukturę. Niektóre, jak np. aksamitka czy gorczyca, mają też właściwości fitosanitarne, gdyż ograniczają rozwój nicieni. Rośliny motylkowe, m.in. łubin, dostarczają dodatkowo dużo azotu, gdyż na ich korzeniach jest wiązany azot z powietrza. Dzięki nawozom zielonym odradza się życie mikrobiologiczne w glebie.  

Przeczytaj także: Jakie rośliny nadają się na nawozy zielone?

Z problemem zmęczenia gleby ludzkość zmaga się od wieków. Pierwsi rolnicy zauważyli, że jeśli na polu ciągle uprawia się te same rośliny, plony z roku na rok są coraz mniejsze.

Jednym z pierwszych systemów uprawy było wypalanie lasów pod przyszłe pola. Popiół użyźniał glebę i rzeczywiście początkowo zboże oraz inne rośliny rosły lepiej. Taki sposób uprawy był jednak trudny, bo wymagał karczowania drzew. Poza tym gleba i tak szybko się wyjaławiała.

Dlatego w kolejnych wiekach wprowadzono dwupolówkę. Ten sposób uprawy polegał na dzieleniu pola na dwie części: na jednej części uprawiano rośliny, a druga leżała odłogiem i „odpoczywała”. Potem pojawiły się bardziej udoskonalone metody: trójpolówka i czteropolówka. Początkowo we wszystkich jedna część pola nadal leżała odłogiem. Tak było do czasu, gdy zauważono, że zamiast ugorować pole, lepiej obsiać je roślinami motylkowymi,  jak groch, bób czy łubin. Nie tylko zwiększał się plon, ale też ziemia regenerowała się bez leżenia odłogiem.