Miłorząb - drzewo liściaste czy iglaste

Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba) to gatunek endemiczny i reliktowy, który na stanowisku naturalnym występuje w południowo-wschodniej części Chin na obszarze 1018 ha. Doliczono się tam 167 drzew o pierśnicy powyżej 123 cm. Wśród nich znajdują się drzewa wysokości około 40 metrów i wieku do 3400 lat. Obecnie na stanowiskach naturalnych jest gatunkiem zagrożonym. W XI wieku miłorzęby zostały rozpowszechnione w całych Chinach oraz Japonii, gdzie początkowo były uprawiane jako drzewa owocowe, rodzące smaczne nasiona. Do Europy drzewa trafiły w XVIII wieku i w krótkim czasie zostały rozpowszechnione na całym starym kontynencie. Najstarsze (około 200-letnie egzemplarze) i największe okazy w Polsce mierzą po blisko 30 metrów wysokości. Znajdują się one m.in. przy pałacu w Łańcucie, w Ogrodach Botanicznych w Krakowie i w Warszawie oraz w Arboretum w Kórniku.

Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba) spotykany jest także pod innymi nazwami, m.in. miłorząb chiński czy miłorząb dwudzielny. Niekiedy spotykana też jest błędna nazwa miłorząb japoński, jednak gatunek ten nie występuje naturalnie w Japonii, a tylko i wyłącznie w Chinach. W kraju, z którego pochodzi miłorząb nazywany jest „yinxing-guo”, co w dosłownym tłumaczeniu z języka chińskiego oznacza  „srebrny owoc”. Japoński odpowiednik tej nazwy to „gin-kyo”, a od niego powstała łacińska nazwa rodzajowa – „Ginkgo”. Nazwa gatunkowa „biloba” pochodzi od łacińskiego słowa bilobus, które oznacza „dwuklapowy”. W niektórych rejonach miłorząb nazywany jest „Drzewem Dziadka”. Nazwa wynika stąd, że drzewa wydają nasiona po około 40 latach uprawy. Dlatego dopiero wnuki zbiorą i posmakują nasiona z drzewa posadzonego przez ich dziadka.

Wokół miłorzębu narosło wiele legend i historii. Z tymi drzewami związana jest bogata symbolika - witalności, nadziei i braterstwa. To właśnie w całej Azji miłorzęby są sadzone przy domach, klasztorach i świątyniach buddyjskich oraz taoistytcznych. Miały za zadanie chronić wiernych oraz lokatorów domostw. Liście miłorzębu są używane jako talizmany i surowiec leczniczy.

Pierwsze miłorzęby pojawiły się na Ziemi ponad 270 mln lat temu. Do dziś przetrwały w niezmienionej formie, dlatego uznawane są za najstarsze drzewa na świecie. Miłorząb dwuklapowy jest jedynym przedstawicielem rodziny miłorzębowatych (Ginkgoaceae). Jest gatunkiem reliktowym, gdyż nie ma żadnych żyjących kuzynów (znanych tylko ze skamielin).

Miłorząb dwuklapowy to długowieczne, sporych rozmiarów drzewo, które na stanowisku naturalnym dorasta do 40 metrów wysokości i 5 metrów średnicy pnia. Korona młodych okazów jest stożkowata, natomiast gałęzie odrastają prostopadle do pnia lub kierują się ukośnie. Z czasem konary wyginają się ku dołowi, a wierzchołek zaokrągla się przez co cała korona staje się cylindryczna. Drzewa męskie od żeńskich można odróżnić po pokroju oraz po pąkach na pędach. Egzemplarze męskie mają pokrój strzelisty, typowy dla roślin nagozalążkowych, zaś okazy żeńskie bardziej kopulasty i zaokrąglony, charakterystyczny dla gatunków okrytozalążkowych. Natomiast pąki na pędach drzew męskich są duże i zaokrąglone, a żeńskie są mniejsze i zaostrzone na wierzchołku.

Miłorząb dwuklapowy wyróżnia się zmiennym ulistnieniem. Na jednej roślinie występują liście o różnym kształcie. Liście wyrastające z długopędów posiadają wcięcie na wierzchołku, natomiast te na krótkopędach wcięcia nie posiadają. Na długopędach są ułożone skrętolegle a blaszka liściowa jest klapowana. Krótkopędy mają ulistnienie gęsto skupione i ułożone okółkowo po 5-8 sztuk oraz wachlarzowatą blaszkę liściową. Powierzchnia liści jest skórzasta, twarda i zielona. Podobnie jak u iglaków aparaty szparkowe znajdują się na spodniej stronie liści. Późnym latem i jesienią (zwykle już od początku września) przebarwiają się na kolor jaskrawożółty i utrzymują się na drzewie aż do mrozów.

Miłorząb dwuklapowy jest rośliną dwupienną. Oznacza to, że kwiaty męskie znajdują się na innym egzemplarzu niż kwiaty żeńskie. Dlatego aby drzewa wydały nasiona muszą rosnąć w pobliżu siebie osobniki obydwu płci. Kwiaty męskie to długie, żółte kotki osiągające do 20cm długości, natomiast żeńskie to dwa niepozorne nagie zalążki przypominające wyglądem kuleczki na patyczkach.  Miłorząb jako roślina nagonasienna nie tworzy owoców. Okazy żeńskie wytwarzają żółtopomarańczowe, kuliste nasiona, przypominające mirabelki. Opadającym i rozkładającym się nasionom towarzyszy nieprzyjemny zapach, przypominający zjełczałe masło. Stąd też w uprawie chętniej sadzone są okazy męskie, które nie zawiązują nasion, natomiast mają bardzo dekoracyjne kwiaty.

W wielu krajach na całym świecie (w tym m.in. w USA, Francji i Chinach) miliony miłorzębów uprawianych jest na potrzeby przemysłu farmaceutycznego i kosmetycznego. Wyciągi z miłorzębu zawierają glikozydy flawonowe (flawonoidy), z których produkuje się m.in. leki usprawniające krążenie obwodowe i mózgowe. Ponadto zapobiega zwapnieniu naczyń, zwiększa przepływ płytek krwi oraz usprawnia pamięć i ułatwia koncentrację. To właśnie przede wszystkim dzięki tym ostatnim właściwościom miłorząb zyskał największą popularność. Obecnie w handlu dostępne są leki i suplementy diety oparte na wyciągach z miłorzębu, których nazwy pochodzą właśnie od łacińskiego nazewnictwa rośliny (Ginkgo biloba). Stosowanie tych leków jest wskazane przy postępującym obniżeniu wydolności intelektualnej oraz w zaburzeniach związanych z wiekiem (demencja, choroba Alzheimera). W przemyśle kosmetycznym wyciągi z miłorzębu dodawane są do kremów spowalniających procesy starzenia się skóry oraz zapobiegających zmarszczkom i cellulitisowi.

Miłorząb do odpowiedniego wzrostu wymaga stanowiska słonecznego lub lekko zacienionego, osłoniętego od wiatru. Zbyt małe nasłonecznienie sprawi, że rośliny będą bardzo słabo rosły, roczne przyrosty będą niewielkie, a pokrój drzewa bardzo rzadki.

Miłorząb dwuklapowynie ma dużych wymagań glebowych. Do prawidłowego wzrostu odpowiednie są gleby żyzne, próchniczne, przepuszczalne i jednocześnie dość wilgotne o odczynie lekko kwaśnym. Toleruje jednak także słabsze typy podłoży. Nie są wskazane jedynie suche piaski oraz miejsca, gdzie bardzo długo zalega woda.

Drzewa wytrzymują w okresie zimowym spadki temperatur nawet do –30 stopni C. Ponadto miłorząb jest bardzo odporny na zanieczyszczenia powietrza, promieniowanie, zasolenie gleby, szkodniki, bakterie, wirusy i grzyby. Dzięki wyjątkowej odporności na niekorzystne czynniki gatunek uznawany jest za „niezniszczalne drzewo”, które może rosnąć nawet 1000 lat.

Młode egzemplarze miłorzębumożna sadzić zarówno jesienią, jak i wiosną. Podczas zakupu roślin należy zwrócić uwagę na bryłę korzeniową, która powinna być dobrze uformowana. Miłorzęby źle znoszą przesadzanie, dlatego miejsce w którym będą rosły powinno być staranne wybrane. Pod rośliny wykupuje się większy otwór, który wypełnia się podłożem złożonym z kompostu i ziemi ogrodniczej. Po posadzeniu drzewka należy dokładnie podlać. Podczas sadzenia warto także zastosować palik, do którego podwiązuje się drzewko. W pierwszych latach uprawy miłorzęby bardzo wolno przyrastają na grubość, przez co są bardziej narażone na złamania. Egzemplarze sadzone jesienią zaleca się osłaniać przed mrozem.

Młode okazy należy regularnie nawadniać w czasie suszy, natomiast starsze mają już dobrze rozwinięty palowy system korzeniowy więc dość dobrze znoszą okresy bez opadów. Miłorzęby nie mają także dużych wymagań nawozowych. Dwie niewielkie dawki nawozu wieloskładnikowego (pierwsza w kwietniu, a druga w czerwcu) w zupełności zaspokoją potrzeby pokarmowe drzewa. Aby lepiej przygotować rośliny do zimy można także zastosować na przełomie sierpnia i września nawóz jesienny, który nie zawiera azotu.

Rozmnażanie miłorzębu jest dość kłopotliwe i zajmują się nim przede wszystkim wyspecjalizowane gospodarstwa ogrodnicze. Gatunek najczęściej rozmnaża się z nasion, jednak ze względu na późne wejście drzew w okres owocowania można napotkać problemy w dostępności materiału rozmnożeniowego. Ponadto nasiona (zwłaszcza krajowe) mają niewielką zdolność kiełkowania, która zwykle nie przekracza 30%. Dodatkowo nasiona należy poddać takim zabiegom przedsiewnym jak stratyfikacja czy skaryfikacja. Nasiona, na których przeprowadzono przedsiewne zabiegi wysiewa się bezpośrednio do gruntu lub do pojemników. Przed nadejściem zimy należy pamiętać o zabezpieczeniu młodych roślin. Większość odmian miłorzębu rozmnażanych jest przez szczepienie. Jako podkładkę stosuje się zwykły gatunek, który wykazuje największą odporność na niekorzystne warunki siedliskowe.

Miłorzęby ze względu na niewielkie roczne przyrosty doskonale nadają się do sadzenia w niewielkich ogrodach. Pięknie prezentują się w zestawieniach z innymi krzewami, zarówno liściastymi, jak i iglastymi. Są doskonałym materiałem do ogrodów w stylu japońskim. Odmiany silniej rosnące doskonale prezentują się posadzone samotnie, jako soliter, np. na środku ogrodu lub w szpalerze złożonym z kilku – kilkunastu drzew. Z uwagi na azjatyckie pochodzenie miłorzęby często są kształtowane jako drzewka bonsai. Dodatkowym walorem miłorzębów jest jesienne ubarwienie liści. Już na początku września przebarwiają się na złocisto-żółty kolor i utrzymują w ten sposób aż do mrozów.

Ze względu na bardzo dużą odporność drzew na niekorzystne czynniki choroby i szkodniki nie stanowią większego zagrożenia w uprawie miłorzębów. Zdaniem wielu ogrodników flawonoidy zawarte w roślinie samie niszczą choroby, które mogą zaszkodzić drzewom.