Jak stworzyć i uprawiać drzewka bonsai?

Bonsai jest ważnym elementem kultury japońskiej. „Bon” znaczy po japońsku „płaska taca” lub „pojemnik”, a „sai” to „roślina” albo „kilka roślin”. Celem bonsaisty jest obserwowanie i podziwianie piękna oraz różnorodności natury. Tworzone przez niego okazy drzewek są pomniejszoną kopią drzew rosnących w środowisku naturalnym, a kompozycja zawiera poza drzewkami doniczki i inne elementy dekoracyjne, jak kamienie, mchy, fragmenty korzeni, itp.

Kompozycja powinna być dobrze przemyślana. Ze szczególną atencją należy potraktować proporcje wszystkich elementów w stosunku do siebie i do całości. Oczywiście projekt i planowanie powinny dotyczyć całej rośliny, jednak żeby to zrobić sensownie, warto zacząć od wyboru tej części rośliny, która najładniej się prezentuje i na niej oprzeć pozostałą bazę projektu.

Odkrycie najgrubszych korzeni, zazwyczaj schowanych pod warstwą ziemi, tworzy wrażenie, że drzewko ma solidną podstawę i osiągnęło już sędziwy wiek. Aby wygląd rośliny był naturalny, powinna ona mieć odpowiednio gruby przy podstawie i równomiernie zwężający się pień.

Nieodłącznym elementem drzewka bonsai jest doniczka, której wielkość, kształt, kolor i wzór mają wyeksponować walory rośliny i stworzyć z nią harmonijną całość. Pojemnik ma jednak przede wszystkim zapewnić roślinie odpowiednie warunki rozwoju.

Drzewko bansai można stworzyć z każdego drzewa lub krzewu, zarówno tego rodzimego, jak i pochodzącego z innego regionu świata. Rośliny, które przeznaczamy do uprawy w stylu japońskim powinny być zdrowe i ładnie rozgałęzione. Największym zainteresowaniem miłośników sztuki bonsai cieszą się iglaki takie jak: sosny (zwłaszcza gatunki i odmiany karłowe), cyprysiki i jałowce. Wśród drzew i krzewów liściastych prym wiodą różne gatunki i odmiany klonów (szczególnie piękny jest klon palmowy), wiązy, irgi, ligustr czy buk pospolity. Spośród roślin uprawianych w warunkach domowych do formowania w stylu bonsai nadaje się m.in. fikus Benjamina, mirt pospolity czy grubosz drzewiasty.

Drzewku nadaje się kształt za pomocą drutu, dzięki któremu ustala się kierunki rozwoju poszczególnych gałęzi oraz pnia i ich odchylenie od pionu. Pędy młodych roślin, z których najczęściej formuje się bonsai, są zazwyczaj skierowane ku górze. Podstawowym celem bonsaisty jest, by jego kompozycja zyskała wygląd wiekowego drzewa, dlatego pędy młodej rośliny owija się drutem i odgina do odpowiedniego poziomu. Dzięki temu pęd nie wraca do pierwotnego położenia. Od momentu założenia drutu roślina zaczyna przybierać nowy kształt, a narastająca tkanka utrwala go. Kiedy tkanki jest wystarczająco dużo, drut staje się niepotrzebny. Wówczas się go zdejmuje, a gałązki nie odginają się już do podłoża sprzed drutowania.

Drut powinien być nierdzewny i odpowiednio elastyczny, tak aby można go było bez problemu owinąć wokół rośliny. Przed rozpoczęciem pracy trzeba zaopatrzyć się w odpowiednia ilość drutu różnych grubości. Jego średnica powinna wynosić od 1/6 do 1/3 średnicy gałęzi (w zależności od wieku drzewka oraz zamierzonego stopnia odciągnięcia pędów od ich pierwotnego położenia). Długość drutu to z kolei około 4/3 długości gałęzi.

Drutowanie zaczyna się od najgrubszych gałęzi, a kończy się na najcieńszych, dobierając do nich odpowiednią średnicę drutu. Dobrze jest też owijać dwie gałązki podobnej grubości jednym kawałkiem drutu. Owija się koniecznie pod kątem 45 stopni, a drut nie może się krzyżować (grozi to nawet obumarciem gałęzi) i powinien dobrze przylegać do drzewka. Drutowanie pnia wykonuje się nieco inaczej, to jest wciskając w podłoże za pniem koniec drutu odpowiedniej grubości, tak aby nie ruszał się on później przy formowaniu pnia. Należy również zwrócić uwagę, by drutując pień, unikać uciskania drutem dolnej części połączenia pnia z gałązkami (w takich miejscach lepiej poprowadzić drut tuz nad gałązką niż pod nią).

Drutowanie zdejmuje się po trzech, sześciu miesiącach w przypadku drzew liściastych, a po roku w przypadku drzew iglastych. Drzewka trzeba jednak stale kontrolować i usuwać z nich druty, tnąc je, gdy zaczynają wrastać w drzewo.

Rosnące pędy trzeba skracać przez cały okres wegetacyjny, bo bez tego rosłyby głównie na długość, byłyby słabo rozgałęzione i niedostatecznie ulistnione. Sukcesywne przycinanie prowadzi do zagęszczania gałązek i listowia. Przycięcie powoduje bowiem, że przed miejscem cięcia pojawiają się nowe pączki, z których wyrastają pędy boczne. W zależności od wieku usuwanego pędu i gatunku drzewa pędy obrywa się palcami lub ucina nożyczkami.

W przypadku drzew iglastych do usuwania części niezdrewniałych najlepiej jest używać własnych rąk. Przycinanie nożyczkami powoduje, że cięte pędy na końcach brązowieją, a ich końcówki często usychają. Efekt ten znika po kilku tygodniach, ale wytworzenie nowych pędów trwa dłużej niż jeśli uszczknęlibyśmy pędy palcami. Aby skrócić pędy drzewka o ulistnieniu igiełkowym, należy je uchwycić jedną ręką, a drugą pociągnąć za końcówkę, która powinna dość łatwo dać się wyrwać. Gdy drzewko ma ulistnienie łuskowate, zabieg wygląda podobnie, ale przy wyciąganiu końcówki pędu wykonuje się dodatkowo lekki skręt. Drzewko należy oczywiście także odpowiednio nawozić i podlewać. Wówczas ilość wyrastających pędów będzie większa i swobodniej będzie je można kształtować.

Bonsai hodowane w domu cieszą nasze oko cały rok. W ich wypadku trzeba zadbać o nieco większą ilość wody. Samo podlewanie też jest procesem specyficznym, gdyż trzeba uważać na wypłukiwanie podłoża. Najłatwiej i najskuteczniej można je podlewać przez drobne sitko, trochę jak wiosenny deszczyk. Drzewka można nawozić w razie potrzeby, ale to zależy już od gatunku i warunków, w jakich je pielęgnujemy.

Drzewkom żyjącym w ogrodzie lub np. na balkonie wiosną i jesienią zazwyczaj wystarcza codzienne podlewanie. Latem, przy bardzo wysokiej temperaturze, należy roślinę nawodnić kilka razy w ciągu dnia. Zimą nie należy przesadzać z podlewaniem, wystarczy uważnie obserwować i nie dopuścić do przesuszenia podłoża.

Zabieg ten przeprowadza się zwykle nieco częściej niż w przypadku innych roślin, gdyż bonsai rosną w płaskich donicach i mają stosunkowo mało miejsca. Przesadza się je zazwyczaj raz na rok, a maksymalnie raz na pięć lat. Im starszy okaz, tym większa jego donica i tym dłużej może on w niej rosnąć. Aby sprawdzić czy bonsai wymaga już przesadzenia, należy ostrożnie wyjąć z pojemnika i przyjrzeć się korzeniom. Przesadzenie jest konieczne, jeśli korzenie rosną okrężnie, odwzorowując kształt doniczki.

Przed rozpoczęciem przesadzania drzewko należy podlać, aby łatwiej było wyjąć je z doniczki, nie uszkadzając korzeni w trakcie tego zabiegu i po nim. Zdrowe drzewko pokaże nam piękne, białe korzenie, które należy delikatnie rozczesać otrzepując ze starej ziemi. Zbyt długie korzenie można podciąć o 1/3 długości, co pomoże wyrosnąć nowym korzonkom. Nowe korzenie pozwolą na łatwiejszy transport składników odżywczych. Czesanie korzeni jest zabiegiem specyficznym, którego nie można wykonywać na siłę. Niektóre rośliny, np., cytrusy, mają dość mocno zbitą masę korzeniową. Wtedy wystarczy tylko powycinać kliny, a miejsca po nich wypełnić podłożem. Młode korzonki szybko poradzą sobie z wypełnionymi przestrzeniami.  Na dnie doniczki kładzie się siatkę zabezpieczającą podłoże przed wypłukiwaniem. Na nią wysypuje się drobne kamienie (o średnicy 3-5 mm), które tworzą warstwę drenażową. Na kamienie nakłada się warstwę akadamy (ziemi z Japonii), a na koniec osadza drzewko w doniczce, pamiętając, że nie sadzi się drzewka dokładnie pośrodku donicy – należy zachować asymetrię.