Uprawa topinamburu – poradnik praktyczny

Topinambur (Helianthus tuberosus) to wieloletnie warzywo pochodzące z Ameryki Północnej, spokrewnione ze słonecznikiem zwyczajnym. Znany jest też jako słonecznik bulwiasty, bulwa oraz bulwy. Przez wieki uprawiali go Indianie. Do Europy topinambur trafił w XVII w. Miał go przywieźć Samuel de Champlain – francuski podróżnik, odkrywca oraz kolonizator Kanady. Słynął on z przyjaznego nastawienia do Indian. W Polsce topinambur był popularny już w XVIII w. Od wieku XIX był uprawiany rzadko, gdyż zastąpiły go ziemniaki. Obecnie znów jest coraz popularniejszy; serwują go najlepsze restauracje.

Topinambur jest bardzo łatwy w uprawie. Wykorzystać można prawie każdą część tej rośliny (oprócz drobnych korzonków). Ma jadalne bulwy, które zbiera się od jesieni do końca zimy, czyli w okresie gdy bardzo mało innych roślin plonuje (należy do nich np. jarmuż). W smaku przypominają one ziemniaki. Zawierają dużo inuliny (do 17%), która ma pozytywny wpływ w normalizowaniu glikemii oraz mikroflory jelit. Podobnie jak błonnik i pektyny pomaga w oczyszczeniu organizmu. W bulwach są także m.in. żelazo, magnez, potas, krzemionka, witaminy A, B1 i C oraz białko. Topinambur jest zalecany w dietach zapobiegających otyłości i cukrzycy. Jeżeli w kuchni zastąpi się ziemniaki topinamburem, waga ciała spada bez odchudzania. Kolejną zaletą bulw topinamburu jest bardzo krótki czas obróbki termicznej. Dzięki temu oszczędza się energię.

Topinambur nadaje się też na letnie parawany ogrodowe, gdyż dorasta do 2-3 m wysokości (bywa wyższy, jeśli ma żyzną ziemię i słoneczne stanowisko). Rośnie szybko – docelową wysokość osiąga w lipcu. Po większym przymrozku – zwykle w październiku i listopadzie - jego część nadziemna zamiera. Zimują bulwy pod ziemią.

To roślina energetyczna. Jego łodygi oraz liście (wysuszone) o wadze 3 kg - po spaleniu w piecu lub kominku - dają podobną ilość energii jak 1 kg węgla. Nadają się także do kompostowania, ale koniecznie bez korzeni i bulw, gdyż przetrwają w kompoście. Gdy taki kompost rozrzuci się w ogrodzie, topinambur go zachwaści. Łodygi wraz z liśćmi można również rozdrabiać w rębarce i używać jako ściółki, np. w warzywniku.

Dawniej topinambur był wykorzystywany jako roślina pastewna. Karmiono nim np. świnie. Obecnie jednym z zastosowań topinamburu jest nęcenie i dokarmianie nim dzikiej zwierzyny łownej. Sadzi się go w okolicy, gdzie zwierzęta wyrządzają szkody na polach uprawnych. Łatwo dostępne bulwy i resztki nadziemne są dla nich atrakcyjne do jedzenia, przez co mniej niszczą plony innych roślin.

Przeczytaj także: Warzywa mało znane – przegląd najciekawszych

W polskim klimacie topinambur kwitnie bardzo rzadko. Zdarza się to, jeśli jesień jest długa, ciepła i słoneczna. Kwiaty topinamburów są żółte, o średnicy około 10 cm, podobnie do karłowych, ozdobnych odmian słonecznika zwyczajnego. Jednak nawet jeśli topinambur zakwitnie, nie wydaje nasion, gdyż nie zdążą dojrzeć przed zimą. Topinambur w polskim klimacie rozmnaża się tylko z bulw oraz korzeni (także ich resztek).

Bulwy topinamburu sadzi się od jesieni do marca. W tym okresie można je kupić zarówno w sklepach ogrodniczych, jak na stoiskach owocowo-warzywnych w sklepach spożywczych. Topinambur wyrośnie też z resztek pozostałych po obraniu bulw przed gotowaniem lub pieczeniem. Wystarczy wykopać dołek o głębokości około 10 cm i umieścić w nim bulwę topinamburu lub jej fragmenty. Pierwszy plon można zbierać od najbliższego października.

W sklepach ogrodniczych można czasem kupić topinambur w doniczkach. Takie sadzonki nadają się do sadzenia cały rok, z wyjątkiem gdy ziemia jest zamarznięta (wtedy nie można wykopać dołków). W sprzedaży najpopularniejsze są dwie odmiany topinamburu: Albik, która ma bulwy białe, i Rubik – z bulwami fioletowymi.

Niewiele warzyw ma tak małe wymagania co do ziemi, jak topinambur. Rośnie i plonuje nawet jeżeli gleba jest słaba, piaszczysta, kamienista. Jednak wtedy jego bulwy są mniejsze – mają wielkość orzecha lub jajka. Jeżeli ziemia jest żyzna, bulwy osiągają wielkość ziemniaków.

W słabej ziemi topinambury wytwarzają też mniejszą masę zieloną (łodygi i liście). To ma negatywne znaczenie, jeśli są uprawiane również na opał, jako rośliny energetyczne.  Jednak w przypadku uprawy topinamburu nie żyzność ziemi ma znaczenie lecz nawożenie, a także nasłonecznienie stanowiska. Dzięki fotosyntezie, topinambur potrafi gromadzić duże zapasy „ze słońca”.

Podlewanie topinamburu nie jest konieczne, aby roślina mogła przetrwać. W czasie suszy mogą więdnąć jego liście, a nawet łodygi (zwłaszcza słabo zdrewniałe). Mimo to części podziemne zachowują wigor i możliwość regeneracji.

Brak wody ma jednak wpływ na masę plonu (bulwy są mniejsze) oraz łodyg i liści (co jest istotne, jeżeli są przeznaczone na biopaliwo). Dlatego w czasie suszy warto topinambur podlać od czasu do czasu. Nadaje się do tego zarówno woda z kranu lub stawu, jak i deszczówka. Aby maksymalnie ograniczyć podlewanie lub go uniknąć całkowicie, topinambur można ściółkować. Najlepsze są materiały rozkładające się w ciągu kilku miesięcy (do zbiorów topinamburu), np. słoma i pocięte łodygi kukurydzy. Ściółkę układa się wczesną wiosną – po zbiorze bulw, ale zanim pojawią się młode, zielone pędy. Do kolejnych zbiorów ściółka się rozkłada i zamienia w próchnicę, co topinambury bardzo lubią.

Topinambur dość dobrze plonuje nawet jeśli nie jest nawożony. Jednak wtedy zarówno bulwy, jak i łodygi oraz łodygi i liście są mniejsze. Nawożenie ma bardzo duży wpływ na ich masę. Topinambur warto zasilać co miesiąc od kwietnia do sierpnia. 

Do nawożenia topinamburu świetne są zwłaszcza nawozy granulowane: Obornik bydlęcy, Obornik koński oraz Obornik kurzy. To nawozy w 100% naturalne, bez uciążliwego zapachu. Nie ma w nich nasion chwastów ani jaj i larw owadów. Stosować też można gnojowicę przygotowaną ze świeżego obornika. Do wiaderka wkłada się obornik (około ¼ naczynia), a następnie zalewa wodą i odstawia w zacienione miejsce do przefermentowania. Po 1-2 tygodniach gnojowica jest gotowa do użycia. Topinambur podlewa się nią w rozcieńczeniu 1:10 (jedna część gnojowicy oraz 10 części wody).

Inny nawóz naturalny polecany do zasilania topinamburu to kompost świeży oraz granulowany. Z masy roślinnej jest wyprodukowany np. Nawóz ekologiczny do warzyw.

Przeczytaj także: Obornik koński granulowany – jak stosować

Sezon na topinambur zaczyna się w październiku i kończy na początku marca. W pozostałych miesiącach jest niesmaczny, łykowaty, ma grubą skórkę. Bulwy nie przemarzają! Dość szybko jednak się psują (po kilku tygodniach), nawet jeśli są przechowywane w piwnicy lub lodówce.  Najlepszy w smaku jest topinambur świeży. Wtedy jego bulwy są jędrne, bez smugowatych przebarwień. Dlatego najlepiej topinambur zbierać na tydzień. Gdy się skończy, zbiera się kolejną porcję świeżych bulw.

Bulwy można zbierać tylko w czasie odwilży, gdy ziemia jest niezamarznięta. Najwygodniej wyrywać topinambur razem z łodygą – razem z nią wyciąga się także bulwy. Nie trzeba się wtedy nadmiernie schylać i używać motyki.

Po wykopaniu topinambur należy wypłukać z piasku. Najwygodniej zrobić to w ogrodzie, używając węża do podlewania. Można też napełnić wiadro wodą i w niej wypłukać zapiaszczone bulwy. Podczas płukania można wstępnie oczyścić je także z większych korzeni. Następnie – już w kuchni – bulwy szoruje się szczoteczką pod bieżącą wodą. Usunąć należy też korzenie.

Bulw wykopanych pomiędzy październikiem a początkiem marca nie trzeba obierać ze skórki. W tym okresie jest miękka i smaczna. Topinambur w smaku jest podobny do ziemniaków, ale nie tuczy. To warzywo typu fit, stosowane m.in. w dietach odchudzających. Bardzo często jest serwowane w najlepszych restauracjach, jako zamiennik ziemniaków i oryginalna przystawka.

Topinambur przyrządza się na różne sposoby. Wielkość bulw nie ma wpływu na ich smak. Inaczej jednak takie bulwy się serwuje. Duże bulwy kroi się w plastry lub ćwiartki, zaś mniejsze – w połówki (bardzo małych nie trzeba kroić). Bardzo smaczny jest topinambur pieczony z ziołami, np. majerankiem, oraz odrobiną oliwy z oliwek (ok. 25 minut w temperaturze 180 stopni Celsjusza). Nadaje się do zapiekanek, dań duszonych, zup. Wystudzone, ugotowane bulwy można dodawać do sałatek.

We wrzącej wodzie topinambur gotuje się szybko - do 5 minut. Do zupy bulwy najlepiej wrzucić pod koniec gotowania i wyłączyć palnik. Po kilku minutach są gotowe do jedzenia. W smaku topinambur przypomina ziemniaki.

Część nadziemna topinamburu przemarza już jesienią – to naturalne zjawisko. Jeśli bulwy nie są przeznaczone do zbioru, bo np. są zbyt młode, łodygi można ściąć tuż przy ziemi i zrobić z nich kompost, ściółkę albo biopaliwo (łodygi wysychają do około 3 miesięcy).

Jeśli zaś topinambur ma być używany do przygotowywania dań, zaschnięte łodygi najwygodniej jest wyrywać wraz z bulwami. Część podziemna doskonale znosi największy mróz oraz zimową suszę. Nie trzeba jej okrywać na zimę.

Topinambur to  warzywo zdrowo rosnące. Większe szkody mogą wyrządzić jedynie ślimaki, zarówno nagie, jak i skorupowe, ale tylko na początku sezonu wegetacyjnego (kwiecień i maj), gdy liście topinamburu są jeszcze miękkie.  W kolejnych miesiącach liście i łodygi stają się zbyt twarde do zjedzenia przez ślimaki.

Choć szkody na topinamburze wyrządzone przez ślimaki mogą być dość duże, to warzywo szybko się regeneruje. Plon i tak jest duży, zwłaszcza jeśli rośliny podsypie się obornikiem granulowanym lub kompostem. Ślimaki jednak, gdy liście topinamburu stają się dla nich niezjadliwe, mogą niszczyć rośliny rosnące obok. Dlatego warto wiosną wystawić Pułapkę na ślimaki.

Skuteczne są także preparaty ślimakobójcze, jak Ferramol oraz Ślimak Control. Oba zawierają fosforan żelaza, który występuje naturalnie w środowisku oraz ulega biologicznemu rozkładowi. Wabią ślimaki i są przez nie chętnie zjadane. Powodują uszkodzenia wątrobotrzustki ślimaków. W rezultacie przestają żerować, a następnie chowają się w kryjówkach, drętwieją i zamierają.

Największymi problemami w uprawie topinamburu mogą być jego silny wzrost i łatwość rozmnażania. To czasem prowadzi do zachwaszczenia ogrodu, zwłaszcza jeśli resztki topinamburu wyrzuca się do kompostu lub w przypadkowe miejsca.

Jak pozbyć się topinamburu? Nie jest łatwo usunąć go ręcznie, gdyż z każdego fragmentu jego części podziemnej wyrastają nowe egzemplarze. Skuteczny jest oprysk na liście preparatem chwastobójczym Effect 24H 680 EC. Preparat zawiera kwas pelargonowy - naturalną substancję pochodzenia roślinnego, i jest bezpieczny dla gleby. Niszczy zielone, naziemne części roślin, a następnie podziemne.

Przeczytaj także: Ślimaki nagie – 7 sposobów zwalczania