Jak uprawiać i pielęgnować gwiazdę betlejemską?

Wilczomlecz piękny (Euphorbia pulcherrima) to gatunek krzewu z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae) pochodzący z Meksyku i Gwatemali, gdzie dorasta do wysokości około 3 metrów. W uprawach doniczkowych osiąga zwykle 50cm wysokości. Spotykane są formy zarówno o jednym pędzie, jak i wielopędowe,  które wytwarzają nawet 20-30 barwnych rozet. Zielona, eliptyczno-lancetowata blaszka liściowa z zaostrzonym wierzchołkiem osiąga zwykle do 15cm długości. Największą ozdobę rośliny stanowią szczytowe liście podkwiatostanowe, tzw. przysadki, które zebrane są w rozetę okalającą niepozorne kwiaty. W zależności od odmiany gwiazdy betlejemskiej przysadki przebarwiają się na intensywnie czerwony, biały lub żółtokremowy kolor. U odmian ozdobnych podsadki są znacznie większe niż u naturalnych form. Pełnią one funkcję powabni zwabiającej owady i stanowią o walorach ozdobnych tej rośliny. Niepozorne kwiaty zebrane są w tzw. cyjacja, które powstają w skupieniach na szczytach pędów. Owocem są trójgroniaste, zielone torebki o średnicy ok. 1,5 cm wewnątrz których znajdują się jajowate, gładkie, jasnoszare nasiona.

O barwie podsadek decyduje obecność barwników należących do antocyjanin. Za czerwoną barwę podsadek odpowiadają te same barwniki (pelargonidynodyno-3-glukozyd, cyjanidyno-3-glukozyd, cyjanidyno-3-ramnoglukozyd i pelargonidyno-3-ramnoglukozyd).

Naturalnie występuje w pasie o długości około 2000 km wzdłuż wybrzeża Pacyfiku w Meksyku i południowej Gwatemali. Już w XVI wieku doszło do rozprzestrzeniania gatunku przy udziale człowieka. Aztekowie przemieścili gwiazdę betlejemską w okolice obecnie istniejącego miasta Meksyk. Zwiększona gęstość występowania roślin w pobliżu skupisk ludności świadczy o tym, że są one pozostałością ogrodnictwa sprzed wieków. Badania genetyczne wykazały, że kultywary rozpowszechnione w wielu miejscach świata pochodzą od roślin rosnących w północnej i zachodniej części meksykańskiego stanu Guerrero. Po przewiezieniu do Stanów Zjednoczonych w latach dwudziestych XIX wieku, stał się popularną rośliną ozdobną.

Rodzajowa nazwa naukowa Euphorbia upamiętnia greckiego lekarza – Euphorbusa. To właśnie on w I wieku n.e. leczył m.in. władcę Mauretanii – Jubę II za pomocą soku mlecznego roślin z rodzaju wilczomlecz. Nazwa gatunkowa pulcherrima oznacza "najpiękniejsza". Autorem nazwy tego gatunku jest niemiecki botanik Carl Ludwig Willdenow. Nazwa poinsecja nadobna pochodzi od nazwiska amerykańskiego męża stanu Joela Robertsa Poinsetta. W 1825 roku został on pierwszym ambasadorem USA w Meksyku. Trzy lata później znalazł ten gatunek wilczomlecza i przywiózł go do Stanów Zjednoczonych. Nazwę zwyczajową, która upamiętnia amerykańskiego dyplomatę i botanika nadał amerykański ogrodnik William Prescott. Z kolei często stosowana nazwa gwiazda betlejemska pochodzi od wyglądu szczytowych, wybarwiających się na czerwono podkwiatków, które z góry wyglądają jak gwiazda. Gatunek często nazywany jest też wilczomleczem pięknym. Z tym, że ta nazwa odnosi się także do innej rośliny doniczkowej - korony cierniowej (Euphorbia milli).

W Stanach Zjednoczonych 12 grudnia uznano za "Narodowy Dzień Poinsecji" (National Poinsettia Day). Wówczas przypada rocznica śmierci Joela Robertsa Poinsetta w 1851 roku. Z kolei w Meksyku tego samego dnia obchodzone jest święto wspomnienia liturgicznego Najświętszej Maryi Panny z Guadalupe (Día de la Virgen de Guadalupe) podczas którego poinsecje stanowią największą dekorację.

Współcześnie uprawiane odmiany różnią się przede wszystkim formą wzrostu i barwą powabni. Od form dzikich różnią się intensywniej i różnobarwnie zabarwionymi oraz większymi podsadkami. U najbardziej okazałych odmian osiągają nawet do 30 cm długości. Dzięki wieloletniej pracy hodowców uzyskano cały przekrój odmian gwiazdy betlejemskiej różniących się barwami podsadek od klasycznej czerwieni poprzez różne odcienie koloru koralowego, różowego, kremowego po biały. Obecnie dużą popularnością cieszą się także odmiany karłowe.

Rośliny z rodziny wilczomleczowatych zawierają znaczne ilości lateksu. U 40% osób z alergią na tę substancję mogą wystąpić objawy alergii w kontakcie z rośliną. Przejawiają się one zapaleniem oraz atakami astmy alergicznej. Ponadto w roślinie występują dwa alergenne białka. Spożycie soku mlecznego znajdującego się we wszystkich częściach rośliny u niektórych osób może wywołać zaburzenia żołądkowo-jelitowe, nudności oraz wymioty.

W krajach, skąd wywodzi się roślina sok mleczny używany był jako krem do golenia. W Gwatemali stanowił także lekarstwo na bóle zębów i środek wymiotny. Z kolei okłady z liści stosowano do złagodzenia bóli, a z podsadek uzyskiwano też czerwony barwnik. Odwar z podsadek i kwiatów traktowany jest przez kobiety karmiące jako substancja zwiększająca laktację. Sok mleczny używany jest też do leczenia różnego rodzaju wyprysków i zmian skórnych. Ponadto odwar z kwiatów łagodzi stany zapalne gardła i kaszel.

Do prawidłowego rozwoju i corocznego kwitnienia poinsecja wymaga przejścia przez okres spoczynku. Jako, że jest to roślina dnia krótkiego to do zainicjowania kwitnienia wymaga przez około dwa miesiące przebywania w ciemności przez 8–16 godzin na dobę. Im ciemniej jest w tym czasie, tym wybarwienie podsadek jest bardziej intensywne. W zależności od odmiany, stadium rozwoju i temperatur wymagana długość dnia i nocy dla zainicjowania kwitnienia może się nieznacznie różnić.

Wilczomlecz to roślina o niskiej tolerancji na chłód. Niektóre z uprawianych odmian ulegają nieodwracalnym uszkodzeniom już przy temperaturze 8 °C utrzymywanej przez 24 dni. Wyższa średnia temperatura dnia powoduje wydłużenie międzywęźli. Dzięki temu zjawisku poprzez regulację temperatury można ukształtować odpowiedni pokrój roślin. Spadek temperatury z 24 do 16 °C prowadzi do zmniejszenia wysokości rośliny do 25% (w zależności od okresu przebywania w chłodnych warunkach). Poinsecję należy chronić przed mroźnym powietrzem w czasie wietrzenia mieszkania. Gwałtowne spadki temperatury powodują żółknięcie i opadanie liści.

Problemem w uprawie w mieszkaniach jest niedostatecznie wilgotne powietrze w sezonie grzewczym, prowadzące do żółknięcia liści. W celu zapewnienia odpowiednich warunków doniczki z wilczomleczem nadobnym zaleca się umieszczać w pojemniku lub na podstawce ze stale wilgotnym żwirem. Parująca woda sprawi, że wokół rośliny będzie więcej wilgoci.

Podlewanie należy przeprowadzać regularnie, by ziemia w doniczce była umiarkowanie wilgotna. Nadmiar wody pozostawiony w podstawce może uszkodzić korzenie i spowodować również opadanie liści. W czasie gdy gwiazda betlejemska wytwarza charakterystyczne, dekoracyjne przykwiatki należy zasilać ją co 2-3 tygodnie nawozem płynnym do roślin kwitnących Target. Zawiązujące się ze wspomnianych, niepozornych kwiatów owoce, dobrze jest usunąć, by roślina zbyt szybko nie wyeksploatowała się.

Podłoże powinno być żyzne, próchniczne, przepuszczalne oraz o odczynie lekko kwaśnym. Optymalna kwasowość podłoża to pH w zakresie od 5,5 do 6,5. Wskazany jest dodatek piasku lub drobnego żwiru oraz drenaż na dnie doniczki.

Młode rośliny wymagają regularnego, corocznego przesadzania. Starsze egzemplarze należy przesadzać dopiero wtedy, gdy przestają się mieścić w obecnej doniczce (zwykle nie częściej niż co 2 lata). Podczas przesadzania należy pamiętać o warstwie drenażu na dnie doniczki. Najlepszą porą roku na przeprowadzenie tego zabiegu jest wczesna wiosna, tuż przed rozpoczęciem sezonu wegetacyjnego.

Uszczykiwanie końców pędów sprzyja silniejszemu rozkrzewianiu roślin. Nie należy jednak tego robić po 15 sierpnia, kiedy to powstają zawiązki pąków kwiatowych.

Jeśli poinsecja zacznie przekwitać, nie musimy jej wyrzucać, jak to zwykle się praktykuje w krajach zachodnich z nastawieniem, że w grudniu kupimy sobie kolejną. Jeśli mamy miejsce to można ją dalej pielęgnować. Nie oczekujmy jednak, że ta naszego chowu osiągnie zawsze taką samą formę jak u wyspecjalizowanego producenta. Mieszkanie nie jest w stanie zapewnić takich samych warunkach jak szklarnia. Warto jednak spróbować. W marcu lub kwietniu skracamy pędy o 2/3. Jeśli było ich więcej zostawiamy 2-3 najgrubsze, resztę usuwamy. Ograniczamy podlewanie i umieszczamy w chłodnym miejscu, lecz nie poniżej 10°C. W maju przesadzamy roślinę do świeżej żyznej, próchniczej ziemi (pH 6,5), ustawiamy w świetle i rozpoczynamy podlewanie. Niedługo zaczną wyrastać pędy. Gdy się pokażą, koniecznie będzie cotygodniowe zasilanie nawozami płynnymi i coraz obfitsze podlewanie. Zwracamy uwagę, by temperatura w otoczeniu nie spadła poniżej 18°C. Tak poinsecję pielęgnujemy do października. Od tego czasu zmniejszamy wilgotność podłoża ograniczając podlewanie. Rozety kolorowych przykwiatków zaczną pojawiać się w listopadzie. Do ich pojawienia się niezbędne jest działanie krótkiego dnia, nie przekraczającego 10 godzin w ciągu około 8 tygodni. W 2-3 tygodnie później pojawia się w pełni wybarwione przykwiatki i niepozorne kwiaty. Przeszkodą w formowaniu się barwnych liści i kwiatów może być przypadkowe oświetlenie rośliny światłem używanym w mieszkaniu. Takie rośliny nie zakwitną wcale lub o wiele później niż na Boże Narodzenie. Te nie wybarwione, choć zielone, też są ładne, zwłaszcza że łatwo dają się formować, są wręcz idealnym materiałem na drzewko bonsai.

Poinsecję rozmnaża się za pomocą wierzchołkowych sadzonek pędowych. Każda sadzonka powinna zawierać 2–4 węzły (zwykle około 15 cm długości). Pozyskuje się je od kwietnia do lipca. Rozmnażanie od czerwca pozwala uzyskać jednopędowe rośliny doniczkowe trafiające do oferty handlowej w okresie przedświątecznym. Zanim sadzonkę umieści się w podłożu końce zanurza się w ciepłej wodzie o temperaturze około 45 °C, by wyciekł sok. Najlepszym podłożem do ukorzeniania jest torf z perlitem. Sadzonki ukorzeniają się w temperaturze około 25°C i w umiarkowanej wilgotności. Na proces ukorzeniania korzystnie wpływa zastosowanie preparatu poprawiającego i przyspieszającego ukorzenianie – Korzonek Z. Nowe korzenie pojawiają się zwykle w przeciągu 3-4 tygodni. Wówczas rośliny można przesadzić pojedynczo do doniczek.

Rośliny doniczkowe, które kwitną w okresie zimowym stanowią popularną ozdobę podczas Świąt Bożego Narodzenia. Są doskonałą dekoracją stołu wigilijnego oraz do osłonięcia podstawy choinki świątecznej. W wielu krajach jest drugim obok choinki symbolem Świąt Bożego Narodzenia. Poinsecje oprócz uprawy w doniczkach mają także zastosowanie jako kwiat cięty. W wazonie zachowują trwałość do 2–3 tygodni. Aby przedłużyć trwałość kwiatów zaleca się przycięcie końców pędów, a następnie zanurzyć je w ciepłej wodzie. W strefie tropikalnej i subtropikalnej poinsecję eksponuje się pojedynczo w donicy na trawniku bądź w grupach z innymi krzewami. Należy jednak pamiętać, aby roślin nie sadzić w miejscach oświetlonych nocą sztucznym światłem (np. w pobliżu latarni ulicznych). Brak odpowiednio długiej ekspozycji na ciemność z pewnością zakłóci cykl kwitnienia.