Co warto wiedzieć o iglakach?

Rośliny iglaste pod względem systematycznym należą do gromady roślin nagozalążkowych (Gymnospermae), która na szczeblu ewolucyjnym zajmuje miejsce pomiędzy paprotnikami a roślinami okrytozalążkowymi. Od paprotników różnią się przede wszystkim tym, że wykształcają nasiona. W odróżnieniu od roślin okrytozalążkowych mają niczym nie okryte (nagie), a przez to bezpośrednio dostępne dla ziaren pyłku zalążki. Łodygi roślin nagozalążkowych są zdrewniałe. Wskutek działalności wtórnej tkanki twórczej (kambium) powstają elementy łyka i drewna wtórnego, dzięki czemu roślina przyrasta na grubość. Rośliny iglaste nie stanowią jednolitej grupy w systematyce roślinnej i obejmują rodziny należące do różnych klas (miłorzębowe, cisowe czy bardzo liczne szpilkowe).

Iglaki są roślinami wieloletnimi o zdrewniałych pniach i pędach. W zależności od wysokości pnia i jego charakteru dzielimy je na drzewa i krzewy. Pnie drzew są wzniesione, wyprostowane i u niektórych gatunków w górnej części rozgałęzione. W przypadku krzewów zdrewniały pień rozgałęzia się od dołu. Pomiędzy drzewami a krzewami nie da się wyznaczyć ostrej granicy. W sprzyjających warunkach wiele gatunków krzewiastych osiąga pokrój drzewiasty i odwrotnie, drzewa w pewnych warunkach karłowacieją i przybierają pokrój krzewiasty. Niektóre rozmnażane wegetatywne gatunki rosną tylko jako krzewy.

Drzewo wykształca pień, który stopniowo przyrasta na grubość. Przed nie sprzyjającymi czynnikami zewnętrznymi chroni pień warstwa martwych komórek korka, zwana korą, której wygląd zmienia się wraz z wiekiem rośliny — od początkowo cienkiej i gładkiej do grubszej i spękanej. Kora bywa zmienna nawet w ramach jednego gatunku. Niektóre gatunki jodły i jedlicy (daglezji) mają przez długi czas korę cienką z pęcherzykami żywicy. Kora bywa spękana wzdłuż pnia i podzielona na regularne poletka lub łuszczy się, tworząc płaskie albo okrągłe łuski.

Większość roślin iglastych charakteryzuje się regularną koroną, u wielu rodzajów jej kształt zmienia się wraz z wiekiem. Korony drzew zbudowane są z pędów, które u większości roślin iglastych ułożone są w regularnych okółkach, ale mogą być także ułożone skrętolegle lub spiralnie. W zależności od ułożenia wyróżnia się pędy poziomo rozpostarte, skośnie odstające, łukowato wygięte i zwisające. Następnie pędy dzielą się na pędy pierwszego rzędu (konary) aż do n-tego rzędu. Ułożenie pędów wyższego rzędu jest dla niektórych gatunków charakterystyczne.

W przypadku niektórych gatunków dobrymi cechami rozpoznawczymi są najmłodsze pędy. Mogą mieć charakterystyczne ubarwienie, owłosienie, nalot woskowy. Niektóre gatunki rozróżnia się na podstawie zdrewniałych trzonków wyrastających z powierzchni pędu, na których osadzone były igły. Po opadnięciu igieł trzonki te są dobrymi cechami rozpoznawczymi. Zbiegają one po pędach w postaci garbków poprzedzielanych bruzdkami. Dla niektórych gatunków sosen charakterystyczne są mało błonkowate łuski, które sprawiają, że po opadnięciu igieł powierzchnia pędów jest szorstka. Oprócz długopędów u niektórych roślin iglastych wykształcają się krótkopędy. Osiągają długość zaledwie kilku centymetrów, a roczne przyrosty wynoszą kilka milimetrów. Igły na krótkopędach osadzone są spiralnie, tworząc pęczki. Również pąki mogą u niektórych gatunków stanowić dobrą cechę rozpoznawczą. Różne bywają ich rozmiary, ubarwienie, pokrycie żywicą, kształt oraz barwa łusek. Kształt pąków jest w porównaniu z drzewami i krzewami liściastymi mniej zmienny. Na ogół jest kulisty, jajowaty, stożkowaty lub wrzecionowaty.

Większość roślin iglastych posiada wąskie liście —igły. Płaskie, łuskowate liście są charakterystyczne dla przedstawicieli rodziny cyprysowatych. Osiągają rozmiary kilku milimetrów i ułożone są na pędzie naprzeciwlegle. U niektórych jałowców oraz u niektórych młodocianych form cyprysików i żywotników mogą występować liście zarówno łuskowate, jak i igiełkowate. Liście igiełkowate wyrastają pojedynczo, w przypadku sosen zebrane są w pęczkach po 2, 3 i 5. U nasady każdego pęczka znajduje się błoniasta pochewka długości 14 mm. U większości gatunków odpada ona wiosną następnego roku, u niektórych zaś pozostają jej resztki do zimy roku następnego. Jeśli igły wyrastają pojedynczo, to nasadowa ich część jest zwykle skręcona spiralnie. Niektóre gatunki mają część nasadową skręconą tak, że igły tworzą jakby dwa rzędy. Taki sposób ułożenia nazywa się dwurzędowy lub grzebieniasty.

Długość igieł należy do cech charakterystycznych dla gatunku lub odmiany. Czasami jednak zmienia się również pod wpływem warunków środowiska. Do ważnych cech diagnostycznych należy także szerokość, kształt i przekrój igły. Dla niektórych gatunków charakterystyczne jest zakończenie igły, które może być zaostrzone do wciętego. Cecha ta nie musi ujawnić się u młodych roślin i może podlegać zmianom w zależności od ułożenia pędów w koronie. Brzeg igieł bywa gładki lub piłkowany. Igły są najczęściej zielone. Szare zabarwienie może być związane z występowaniem aparatów szparkowych, wokół których wydziela się wosk tworzący pasemka. Odmiany miewają igły żółte lub białe, zabarwione całkowicie lub częściowo.

U większości gatunków iglaków są one niepozorne. Kwiaty roślin iglastych są rozdzielnopłciowe; większość gatunków jest jednopienna, to znaczy, że kwiaty męskie i żeńskie występują na tym samym drzewie. Istnieje niewiele gatunków dwupiennych. Kwiaty męskie są zwykle szyszeczkowate (kotki) z licznymi, spiralnie ułożonymi, płaskimi pylnikami. Kwiaty żeńskie składają się z różnej liczby owocolistków z zalążkami. W wielu przypadkach kwiat ma postać szyszki. Zalążki siedzące na owocolistkach nie są niczym okryte. Stąd nazwa tej grupy roślin: nagozalążkowe. Zapylane są bezpośrednio przez wiatr.

Nasiona roślin iglastych ułożone są na rozmaicie rozwiniętych owocolistkach tworzących szyszkę. Niektóre gatunki wykształcają w różnym stopniu zdrewniałe szyszki, inne zaś mięsiste szyszkojagody. Szyszkojagody są charakterystyczne dla jałowców. Szyszka składa się ze zdrewniałego trzpienia, do którego przyrośnięte są zdrewniałe łuski nasienne i łuski wspierające. Nasiona leżą bezpośrednio na owocolistkach. Dojrzałe szyszki otwierają się na drzewie i wysypują nasiona bądź też całkowicie rozsypują się, pozostawiając na gałęziach tylko swoje trzpienie. Nasiona są nierzadko opatrzone skrzydełkami, mogą znajdować się również w mięsistej szyszkojagodzie.

Ze względów estetycznych i dekoracyjnych przy wyborze roślin iglastych decydujące znaczenie mają przede wszystkim wielkość, pokrój, struktura, ubarwienie i zmienność. Wszystkie wymienione cechy tworzą wygląd zewnętrzny rośliny.

Osiągana przez roślinę wielkość należy do najczęściej opisywanych cech. Określa ona wysokość drzewa w pełni dojrzałości, czasami także szerokość korony. Nie uwzględnia jednak przebiegu dynamiki wzrostu w czasie. Wysokość roślin iglastych jest bardzo ważną informacją przy ich wyborze na dane stanowisko. Drzewa i krzewy iglaste w porównaniu z liściastymi są bardziej majestatyczne, trwałe, a zmiany rozmiarów należą do ich najbardziej dynamicznych właściwości. Wszystkie rodzime rośliny iglaste, oprócz cisa i jałowca, są drzewami osiągającymi wysokość ponad 20 m (jodła pospolita 30-50 m, modrzew 40 m, świerk pospolity 30-35 m, sosna pospolita 30-40 m).

Pod pojęciem pokroju rozumiemy podstawowe obrysy oglądane z różnych stron. Określa ją stosunek pomiędzy wysokością a szerokością, kształtem, wyrazistością lub niewyrazistością linii, ewentualnie ukształtowaniem powierzchni. Podstawowy charakter pokroju drzew i krzewów zależy od sposobu rozgałęzienia i ustawienia pędów pierwszego i drugiego rzędu. Większość roślin iglastych o monopodialnym typie rozgałęzienia z pierścieniowato ułożonymi pędami charakteryzuje się wyraźnym pokrojem, ostrością linii i ma na ogół stożkowaty kształt. Rośliny o pozostałych rodzajach rozgałęzień, jak również niektóre gatunki o wolniejszym wzroście w starszym wieku (sosna) charakteryzują się okrągłością linii i owalnym pokrojem.

Oprócz danych dotyczących wielkości iglaków należy zapoznać się także z ich ogólnym wyglądem, określonym jako struktura. Jest to ich najbardziej stała cecha. Charakteryzuje ją rozgałęzienie pędów, ale przede wszystkim wielkość, kształt oraz ułożenie igieł, kwiatów i owoców. Zapoznanie się ze strukturą roślin iglastych jest ważne z punktu widzenia przestrzennego kształtowania terenów zielonych, jak i przy zastosowaniu ich w połączeniu z pozostałymi elementami kompozycji (budowle, mała architektura). Rośliny iglaste o długich, grubych, gęstych i zwartych igłach mają masywny i ciężki wygląd. Ta grupa iglaków niezbyt dobrze komponuje się z innymi roślinami drzewiastymi i tylko wyjątkowo można połączyć je z drzewami i krzewami liściastymi. Najlepiej wyglądają posadzone samotnie (np. jodły). Większość roślin iglastych ma delikatną strukturę przy dużych rozmiarach. Strukturę taką tworzą krótkie i delikatne igły lub łuskowate liście. Takie iglaki należą do niezastąpionych w kształtowaniu terenów zielonych. Stanowią podstawę zbiorowisk roślinnych, elementów osłonowych i kompozycji, przede wszystkim w wyżej położonych terenach. Odmiany niskie, o różnym pokroju i zabarwieniu, mają bardziej ograniczone zastosowanie, najczęściej jako rośliny uzupełniające lub w piętrze podrostu.

W kształtowaniu terenów zielonych ubarwienie jest cechą najbardziej rzucającą się w oczy. Większość sadzonych roślin iglastych ma przez cały rok naturalne zielone zabarwienie. Odmienne wiosenne i jesienne lub zimowe ubarwienie należy do rzadkości. Atrakcyjnie wyglądają niektóre odmiany iglaków, których młode pędy są żółte, później zaś zabarwiają się na zielono. U niektórych roślin iglastych młode pędy mają barwę srebrzystobiałą. Igły wybranych cyprysików, jałowców, ale także i innych iglaków zabarwiają się jesienią na brązowo, purpurowo i szaro. Na przykład odmiana cyprysika Lawsona 'Fletcherii' zabarwia się na czerwono. W kształtowaniu terenów zielonych ważną rolę odgrywa żółte jesienne zabarwienie niektórych roślin iglastych, przede wszystkim miłorzębu oraz modrzewi.

Specyficzną cechą wszystkich roślin drzewiastych stosowanych w kształtowaniu terenów zielonych jest ich zmienność. Można obserwować ją w czasie każdego sezonu wegetacyjnego lub na przestrzeni całego cyklu życiowego oraz rozwoju każdego gatunku. Cechy charakterystyczne dla roślin iglastych są stosunkowo stałe. Każdoroczna zmienność dotyczy przede wszystkim opadania lub trwałości igieł zimą, wiosennego lub jesiennego ubarwienia igieł i występowania owoców. Wśród roślin iglastych nie ma przedstawicieli z wyraźną całoroczną zmiennością, lecz jedynie z umiarkowaną zmiennością. Należą do nich: miłorząb, modrzew, modrzewnik, metasekwoja, cypryśnik i owocujące cisy. Pozostałe rośliny iglaste charakteryzują się niewielką zmiennością w czasie sezonu wegetacyjnego. Najbardziej istotne zmiany w całym cyklu życiowym roślin iglastych dotyczą rozmiarów, zaś w mniejszym stopniu pokroju (sosny) i struktury.