W jaki sposób uprawiać i pielęgnować sałatę?

Sałata siewna (Lactuca sativa) to gatunek rośliny jednorocznej z rodziny astrowatych (Asteraceae) występujący tylko i wyłącznie w uprawie. Wyhodowana została z sałaty kompasowej (Lactuca serriola), jako roślina pozbawiona goryczy i kolców oraz o rozbudowanej blaszce liściowej. Była znanym i popularnym warzywem już w starożytnej Grecji i Rzymie oraz w starożytnym Egipcie. Z okresu Starego Państwa pochodzą rysunki przedstawiające stoły z główkami sałaty oraz jej uprawę. Dziko rosnące sałaty, a także sałata uprawiana w starożytności miały gorzki smak. Dlatego była jednym z gorzkich ziół, które m.in. Żydzi dodawali do mięsa w okresie Paschy. W Polsce sałata siewna jest uprawiana jako smaczne warzywo, ale spotykana jest także forma dziczejąca (efemerofit).

Sałata siewna z wyjątkiem sałaty łodygowej tworzy silnie skróconą łodygę, która wydłuża się podczas wytwarzania pędu kwiatostanowego (osiąga wysokość 80-150 cm). W zależności od odmiany sałaty tworzą liście różnorakiego kształtu, barwy i wielkości. Kwiaty tej rośliny są samopylne, obupłciowe, drobne, jasnożółte, języczkowate, zebrane w koszyczki tworzące podbaldach. Owocem są niełupki, opatrzone w szerszej części puchem kielichowym, który stanowi aparat lotny. Sałata siewna tworzy palowy, wrzecionowaty korzeń, posiadający liczne korzenie boczne.

Sałata swój kolor zawdzięcza chlorofilowi, który m.in.  ma działanie bakteriobójcze, przyspiesza gojenie ran, chroni przed zarazkami czy pomaga pokonać infekcje. Sałata zawiera luteinę i zeaksantynę oraz silne przeciwutleniacze. Dostarcza też antynowotworowych indoli, kwasu foliowego i witamin z grupy B, które wzmacniają system nerwowy. Sałata jest także bogata w witaminę E, witaminę C, potas, magnez, żelazo, mangan i kwasy organiczne. Ponadto należy do warzyw niskokalorycznych. W 100 gramach świeżych liści znajduje się zaledwie 12 kcal.

Sałata orzeźwia, poprawia trawienie i odkwasza organizm. Z uwagi, iż jest niskokaloryczna można jej jeść spore ilości bez obawy o wzrost masy ciała. Sałata zawiera także sporo błonnika, dzięki któremu szybciej czujemy sytość oraz przyspiesza działanie jelit zapobiegając zaparciom. Jest naturalnym diuretykiem, czyli zapobiega zatrzymaniu wody w organizmie, działa moczopędnie, pomaga obniżyć poziom cholesterolu i trójglicerydów.

Sałata znalazła szerokie zastosowanie w kuchni. Jest to warzywo dostępne właściwie przez cały rok, gdyż niektóre odmiany mogą być uprawiane nawet na parapecie okiennym w okresie zimy. Sałatę można wykorzystać na różne sposoby. Jest doskonałym warzywem do przygotowywania sałatek i surówek, np. z dodatkiem innych warzyw takich jak ogórki, pomidory czy oliwki.  Ponadto bardzo dobrze sprawdza się jako zdrowy dodatek do kanapek lub obiadu. Oprócz walorów smakowych, warzywo to może również stanowić element dekoracyjny talerzy, na których podawane są różnego rodzaju potrawy.

Sałaty są roślinami klimatu chłodnego. Optymalna temperatura wzrostu dla większości odmian wynosi około 15-20 °C. Wysoka temperatura w połączeniu z suszą powoduje, że sałata może nie wytwarzać główek, zaś przedwcześnie wybija w pędy kwiatostanowe. Zbyt wysoka temperatura sprzyja ponadto gorzknieniu sałaty, oparzeniom i gniciu liści. Większość odmian sałaty jest też dość wrażliwa na intensywność światła. Z uwagi, iż wymagają dużej ilości światła, nie udaje się na grządkach zacienionych czy pod drzewami. Jego niedobór może wpływać na wybieganie roślin oraz słabe wiązanie główek.

Sałaty są dość wymagające w stosunku do wody i do gleby. Do uprawy sałaty należy przeznaczać gleby żyzne, próchniczne, przepuszczalne, o dobrej wilgotności. Odczyn pH gleby powinien być zbliżony do obojętnego (pH około 6,5). System korzeniowy sałaty jest słabo rozwinięty, dlatego roślina wymaga systematycznego nawadniania. Niedobór wody powoduje twardnienie i gorzknienie liści, z kolei nadmiar wody sprzyja gniciu główek.

W uprawie sałaty należy zachować zasady płodozmianu. Warzyw liściowych nie należy uprawiać na tym samym polu częściej niż co 3-4 lata ze względu na możliwość rozprzestrzeniania się chorób i szkodników. W uprawie sałaty dobrym przedplonem są: ogórek, pomidor, burak ćwikłowy, cebula zwyczajna i szpinak. Ze względu na krótki okres wegetacji sałata uprawiana jest jako przedplon, poplon, jak i śródplon.

Sałata wykazuje dość duże zapotrzebowanie pokarmowe. W roku poprzedzającym uprawę (jesienią) warto zastosować nawożenie obornikiem w dawce 2-3kg/m². Z kolei przed wysadzeniem rozsady wskazane jest zastosowanie łatwo przyswajanych nawozów mineralnych. Cenne makro- i mikroelementy zapewni nawóz granulowany do warzyw Target. W przypadku produkcji sałaty na zbiór wczesny nawozy fosforowe i potasowe można w dostarczać w okresie jesiennym, natomiast przy uprawie później (na zbiór letni i jesienny) na około 2 tygodnie przed sadzeniem rozsady lub siewem nasion.

Spulchnianie gleby w uprawie sałaty korzystnie wpływa na plony. Pierwsze wzruszanie gleby wykonuje się krótko po posadzeniu rozsady. Wówczas spulchnimy glebę udeptaną podczas wysadzania roślin. Następne wzruszanie wykonuje się w celu zniszczenia wyrastających chwastów. Niepożądane rośliny stanowią problem, zwłaszcza w początkowym okresie uprawy. Należy wiec regularnie usuwać chwasty, wyrywając je ręcznie bądź za pomocą motyczki czy pazurków. Aby nie uszkadzać korzeni sałaty, glebę należy wzruszać na głębokość nie większą niż 3-4cm. Sałata z czasem sama hamuje wzrost chwastów poprzez cieniowanie i przygniatanie ich masą liści.

Dobrze wykształconą sałatę można całkowicie ścinać tuż nad powierzchnią gleby (tak się postępuje zwykle w przypadku sałat głowiastych) lub obrywać same listki (w przypadku sałat liściowych). Po ścięciu, liście sałaty ponownie odrastają, choć z czasem stają się one coraz mniej smaczne, a roślina zaczyna zmierzać do kwitnienia i tworzenia gniazd nasiennych.

Uprawę sałaty z siewu wprost do gruntu rozpoczyna się wiosną po obeschnięciu gleby (najczęściej od kwietnia). Nasiona wysiewa się zwykle w odstępach dwutygodniowych w rzędy co 20-30cm. Gdy rośliny wzejdą i wytworzą 3-4 liście, przerywa się, pozostawiając siewki w odległości co 15-25 cm (w zależności od gatunku i odmiany sałaty).

Uprawa sałaty z rozsady ma na celu uzyskanie jak najwcześniejszego plonu. Rozpoczęcie produkcji rozsady następuje zwykle w połowie lutego. Wówczas wysiewamy do pojemników (doniczki czy skrzynki wysiewne) pierwsze nasiona. Należy pamiętać o zapewnieniu dobrze oświetlonego i ogrzewanego pomieszczenia (doskonałe jest miejsce bezpośrednio przy oknie). Wysiew i uprawę kontynuujemy w marcu i kwietniu, kiedy wysiewamy nasiona do inspektów lub na rozsadniku.

Na powodzenie w produkcji rozsady duży wpływ ma właściwe przygotowanie podłoża. Powinno ono być bogate w składniki pokarmowe oraz  posiadać odpowiednie stosunki powietrzno-wodne. Nie można także zapomnieć o odpowiednim odczynie, który powinien być zbliżony do obojętnego. Ponadto podłoże do produkcji rozsady musi być wolne od wszelkiego rodzaju patogenów i szkodników. Do przygotowania podłoża można wykorzystać takie  składniki jak: piasek, obornik, torf ogrodniczy, glina oraz ziemie pochodzące z przekompostowania resztek roślinnych. W uprawie sałaty z rozsady zastosowanie ma także ziemia inspektowa, która jest mieszanką tradycyjnej ziemi polowej z przekompostowanym obornikiem. Dodanie niewielkiej ilości piasku, żwiru czy torfu sprawi, że uzyskamy luźniejszą strukturę podłoża oraz zapewnimy właściwe stosunki powietrzno-wodne. Na rynku dostępne są także gotowe podłoża do wysiewu nasion i produkcji rozsady. Na szczególną uwagę zasługuje gotowe podłoże Target przeznaczone do siewu.

W uprawie sałaty z rozsady zastosowanie mają różnego rodzaju doniczki, skrzyneczki czy kuwety. Na szczególną uwagę zasługują wielodoniczki, które najczęściej są wykonane z trwałego tworzywa sztucznego. Jednak można także spotkać pojemniki z tektury lub sprasowanego kompostu otoczonego siatką. Uzyskane w ten sposób rośliny można wysadzać na miejsce stałe razem z pojemnikiem, gdyż ulega on szybkiemu rozkładowi, a korzenie młodych sadzonek szybko przerastają. Podobne zalety mają pęczniejące krążki i doniczki torfowe typu Jiffy.

Do prawidłowego kiełkowania niezbędne jest zapewnienie odpowiedniej ilości światła, wilgotności oraz temperatury w przedziale od 15°C do 20°C. Aby utrzymać stałą wilgotność warto raz dziennie zraszać podłoże. Przykrycie pojemnika folią lub plastikową osłoną pozwoli stworzyć młodym roślinom korzystny mikroklimat. Doskonałym rozwiązaniem są także gotowe mini szklarenki, które z powodzeniem można ustawić na parapecie okiennym.

Młode rośliny mają niewielkie wymagania pokarmowe, jednak aby zapewnić zdrowy wzrost należy dostarczyć odpowiednie składniki.  W trakcie wzrostu rozsady stosuje się ich dokarmianie w formie płynnej. Można w tym celu stosować nawozy wieloskładnikowe, np. Nawóz płynny Bujne Kwitnienie. Zwracamy także uwagę, aby dokarmianie nie było zbyt częste, gdyż nadmiar składników pokarmowych może okazać się dla młodych roślin bardziej szkodliwy niż ich niedobór.

Hartowanie polega na stopniowym przyzwyczajaniu się młodych roślin do niższych temperatur i wiatru. Procesowi należy poddać rośliny, które uprzednio znajdowały się w pomieszczeniach, szklarniach i pod osłonami. Hartowanie trwa zwykle od 10 do 14 dni. Polega ono na coraz dłuższym wietrzeniu inspektów czy szklarni z  roślinami, najpierw w ciągu dnia, a z czasem także nocą. Rośliny, które nie zostaną przyzwyczajone do niższych temperatur a zostaną wysadzone na miejsce stałe często mają zahamowany wzrost, a w niesprzyjających warunkach nawet zamierają.

W końcu marca lub na początku kwietnia zahartowaną rozsadę sałaty można sadzić w gruncie w rozstawie 20-30 x 15-25cm (w zależności od gatunku i odmiany). Rozsadę wyjmujemy ze skrzynek lub wielodoniczek pojedynczo i sadzimy do gruntu, umieszczając ich bryły korzeniowe w przygotowanych dołkach. Ziemię wokół nich ugniatamy i podlewamy. W celu zabezpieczenia świeżo posadzonych rozsad i zapewnienia im lepszych warunków można przykryć je specjalna włókniną, która będzie je chroniła przed szkodnikami, zimnem, gradem, itp.