W jaki sposób uprawiać i pielęgnować szparagi?

Szparag lekarski (Asparagus officinalis) to gatunek byliny z rodziny szparagowatych. Jest jedynym jadalnym przedstawicielem rodzaju szparag (Asparagus) i jako roślina uprawna rozpowszechniony został na całym świecie. Szparagi jako warzywo uprawiane były już w starożytności przez Egipcjan, Greków i Rzymian. Ci ostatni konserwowali szparagi w sosie własnym, a spożywali na gorąco z roztopionym masłem, solą, pieprzem i kroplą cytronu. Obecnie największym ośrodkiem produkcji tego warzywa są Chiny. Szparag jest warzywem cenionym ze względu na walory smakowe i lekkostrawność, przy czym jadalne są młode pędy zwane zwyczajowo szparagami lub wypustkami szparagów. W sprzedaży obecne są białe i zielone wypustki, które mimo różnic są pędami tego samego gatunku. Różna barwa wypustek wynika z różnego sposobu uprawy. Zielone wypustki wyrastają nad powierzchnię gruntu, a białe rosną przysypane ziemią.

Szparag lekarski rozpowszechniony jest niemal na terenie całej Polski. Dziko rośnie w południowej części kraju, zaś na północy prawdopodobnie tylko zdziczały z dawnych upraw. Stanowiska dzikie trudno odróżnić od zdziczałych ze względu na łatwość rozsiewania się z nasion. Rzadko rośnie w górach i niektórych obszarach Polski wschodniej. Szparag lekarski swoim zasięgiem obejmuje środkową i południową Europę, północną Afrykę oraz zachodnią oraz środkową Azję. Ponadto spotykany jest zdziczały w rejonie upraw na różnych obszarach o klimacie umiarkowanym, m.in. w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w Australii i Nowej Zelandii, w południowej części Ameryki Południowej, na wyspach Galapagos oraz w północnej Europie, w tym na wyspach brytyjskich.

Szparag lekarski tworzy nagi, obły i prosty pęd nadziemny, który osiąga do 1,5 m wysokości. W dolnej części jest nierozgałęziony, okryty nielicznymi i rzednącymi ku górze, skrętoległymi, łuskowatymi liśćmi, zaś w górnej części jest silnie, wiechowato rozgałęziony. Liście wspierające odgałęzienia są wydłużone w kolczastą ostrogę. W górnej części pędu wyrastają wznoszące się odgałęzienia boczne pędu. U nasady gałązek oraz rosnących na gałązkach wyrastają pęczki 3-15 gałęziaków, które pełnią funkcję asymilacyjną. Są proste, obłe, ostro zakończone i osiągają 1-3 cm długości. Część podziemną szparaga tworzy kłącze nazywane karpą, z którego wyrasta zwykle kilka pędów nadziemnych oraz liczne, grube, pełniące funkcję spichrzową, szare korzenie. Co roku wyrastają z nich włókniste korzenie boczne służące do pobierania wody i substancji pokarmowych, obumierające po zakończeniu wegetacji. System korzeniowy może sięgać nawet do około 3 m głębokości  i 2,5 m szerokości, jednak główna masa korzeni znajduje się na głębokości około 1 m. Szparag lekarski tworzy drobne, zwisające, dzwonkowate, żółtawe lub jasnozielone kwiaty, które wyrastają z rozgałęzień w górnej części pędu. Kwiaty męskie i żeńskie zwykle tworzą się na różnych roślinach (gatunek dwupienny), choć zdarzają się i kwiaty obupłciowe. Po przekwitnięciu pojawia się kulista, czerwona, trzykomorowa jagoda o średnicy 6-10 mm. Wewnątrz owocu znajduje się do 6 czarnych, kulisto-owalnych nasion o siateczkowato pomarszczonej powierzchni.

Szparag należy do warzyw zasobnych w biologicznie czynne związki. Korzenie i kłącza zawierają asparaginę, która powoduje m.in. spadek ciśnienia tętniczego. Ponadto zawiera kumarynę, koniferynę, wanilinę, olejki lotne, karotenoidy (fizaminę, kapsantynę) oraz aminokwasy. Szparagi zawierają dużą ilość kwasu foliowego (10 ugotowanych pędów dostarcza 225 mikrogramów, czyli prawie 50% dziennego zapotrzebowania) oraz witaminę C (10 ugotowanych pędów dostarcza 25 mg), witaminę E, potas, błonnik oraz przeciwutleniacze  (rutyna) korzystnie działające na skórę. W 100 g świeżych szparagów znajduje się zaledwie 17 kilokalorii, a 10 ugotowanych pędów zawiera około 33 kcal.

Walory smakowe, lekkostrawność, duża zawartość witamin (C, kwas foliowy), soli mineralnych (cynk, wapń), przeciwutleniaczy (rutyna) oraz niska wartość energetyczna sprawiają, że szparagi są zalecane w zdrowej diecie. W 100 g świeżych szparagów znajduje się zaledwie 17 kilokalorii, a 10 ugotowanych pędów zawiera około 33 kcal. Z uwagi, iż jest niskokaloryczna można jej jeść spore ilości bez obawy o wzrost masy ciała. Szparagi zawierają także sporo błonnika, dzięki któremu szybciej czujemy sytość oraz przyspiesza działanie jelit zapobiegając zaparciom. Jest naturalnym diuretykiem, czyli zapobiega zatrzymaniu wody w organizmie, działa moczopędnie, pomaga obniżyć poziom cholesterolu i trójglicerydów.

W niektórych krajach, np. we Francji, Meksyku, Portugalii czy Wenezueli szparagi uznane są (lub były) za oficjalną roślinę leczniczą. W Europie wschodniej i Azji odwary z kłączy i korzeni szparagów od dawna były stosowane w chorobach układu krążenia i nerek, reumatyzmie i epilepsji. Kompresami z odwarami leczono ropne schorzenia skóry. Nalewkę z jagodami szparagów uważano za środek zapobiegający impotencji. W chińskim lecznictwie ludowym odwary z kłączy i korzeni używane były jako środek moczopędny, poprawiający nastrój psychiczny, leczący lub zapobiegający podagrze czy cukrzycy. Według niektórych źródeł szparagi działają także normalizująco na podziały komórek w chorobach nowotworowych oraz oczyszczają organizm stymulując pracę nerek. Ponadto znajdująca się w młodych pędach asparagina powoduje spadek ciśnienia tętniczego, rozszerzenie naczyń wieńcowych oraz wzmożenie siły skurczów mięśnia sercowego przy równoczesnym spowolnieniu ich rytmu.

Szparagi uznawane są jako jedne z najsmaczniejszych warzyw. Charakteryzują się delikatnym smakiem i doskonale komponują się z potrawami mięsnymi, rybami, drobiem oraz z innymi warzywami. Wyjątkowym smakiem wyróżnia się także zupa szparagowa, zarówno z kawałkami szparagów, jak i w formie zblendowanej (zupa krem). Przed przyrządzeniem bielone pędy szparagów wymagają obrania, zaś wypustki zielone nie wymagają takiego zabiegu. Następnie należy odciąć lub odłamać stwardniałą nasadę pędu. Szparagi gotuje się w osolonej wodzie. Do białych szparagów można także dodać nieco soku z cytryny. Szparagi białe gotuje się do miękkości, a zielone krócej (al dente). Gotować można zarówno w specjalnych, wysokich garnkach jak i płaskich, odpowiednio szerokich, gdzie można pędy związać w celu łatwiejszego ich wyciągnięcia z garnka. Po ugotowaniu można je podawać z masłem, beszamelem, vinegret z dodatkami, takimi jak natka pietruszki, bułka tarta, parmezan czy posiekane jajka na twardo. Szparagi można także zapiekać w piecu lub grillu.

Szparagi najlepiej udają się na glebach żyznych, przepuszczalnych i umiarkowanie wilgotnych o pH 6,0-7,5. Zbyt ciężkie i wilgotne gleby są najczęstszą przyczyną gnicia i obumierania karp. Stanowisko pod uprawę szparagów powinno być słoneczne i osłonięte przed wiatrem. Silne wiatry mogą powodować wyłamywanie się pędów.

Jesienią w roku poprzedzającym sadzenie karp należy głęboko przekopać glebę. Spulchnianie jest bardzo ważne, gdyż wpływa korzystnie na wzrost głębokiego systemu korzeniowego szparagów, co bezpośrednio prowadzi do zwiększenia plonów. Ponadto nie można zapomnieć o zasileniu gleby nawozem organicznym. W tym celu doskonale sprawdzi się obornik, ziemia kompostowa lub nawozy zielone. W przypadku braku dostępu do nawozów organicznych warto sięgnąć po Obornik granulowany Target, który skutecznie wzbogaci i użyźni glebę. W kolejnych latach nawożenie organiczne powtarza się co około 3 sezony. Przynajmniej raz w sezonie należy zastosować nawożenie mineralne. Doskonałym nawozem, który uzupełni niedobory składników pokarmowych jest Nawóz granulowany do warzyw Target. W przypadku stwierdzenia zbyt niskiego odczynu podłoża (pH poniżej 6,0) należy zastosować nawozy wapniowe, np. Dolomit ogrodniczy Target.

Po uprzednim przygotowaniu podłoża (jesienne przekopanie z zastosowaniem nawozu organicznego) bez względu na typ uprawy należy także wykopać bruzdy do sadzenia karp. W tym celu co około 150cm wykonuje się rowy o szerokości 40 cm i głębokości 25 cm. Ziemię należy usypać po dwóch stronach rowu, a na jego dnie usypujemy kopce ziemi w odstępach 35 cm. Karpy układamy na kopczykach w taki sposób, aby znalazły się 10-15 cm pod powierzchnią gruntu. Na końcu kopczyki z karpami należy przysypać ziemią, wyrównać i obficie podlać.

Uprawa szparagów bielonych wymaga znacznie więcej zabiegów agrotechnicznych. Konieczne jest usypanie wałów ziemi nad rzędami roślin. Zabieg ten należy przeprowadzić najpóźniej w momencie pojawienia się pierwszych wypustek. Z kolei uprawa szparagów zielonych jest znacznie mniej wymagająca (uprawia się na płasko).

W pierwszym i drugim roku po wysadzeniu karp niezbędnym zabiegiem jest regularna likwidacja wyrastających chwastów, które potrafią skutecznie konkurować o wodę i składniki pokarmowe. Ponadto jesienią należy usunąć zasychające pędy szparagów. Nie można także zapomnieć, iż małe i słabo ukorzenione karpy (zwłaszcza w pierwszych dwóch latach po posadzeniu) są bardzo wrażliwe na niedobór wody, dlatego też wymagają regularnego podlewania.

Zbiór szparagów rozpoczyna się zwykle w 3 roku uprawy i kontynuuje przez kolejne 10-12 lat. Należy jednak pamiętać, że w pierwszych i ostatnich latach plonowanie szparagów jest mniejsze. Decyzję o rozpoczęciu pierwszego zbioru dokonujemy pod koniec wegetacji drugiego roku uprawy. Jeśli pojedyncze okazy osiągnęły co najmniej 150 cm wysokości i wytworzyły po kilka grubych pędów wówczas jest to znak, że w kolejnym sezonie można spodziewać się plonów. Jeśli przyrosty będą mniejsze to pierwszy zbiór warto przesunąć o jeden rok.

Zbiory szparagów należą do pracochłonnych czynności, gdyż wymagają regularności i ciągłego schylania. Przeprowadza się go najczęściej od końca kwietnia i kontynuuje w maju,a w przypadku plantacji w pełni dojrzałości także w czerwcu (jednak nie później niż do około 20 czerwca). Okresu zbioru szparagów nie należy wydłużać, gdyż rośliny muszą mieć zapewniony dostatecznie długi okres wegetacji aby w kolejnym roku wydały obfite plony. Pędy szparagów przeznaczone do zbioru powinny mieć 15-20 cm długości. Wypustki wycina się za pomocą ostrego noża. W przypadku szparagów zielonych zwykle przeprowadza się jeden zbiór w ciągu dnia (najlepiej o stałej porze). Z kolei szparagi bielone lepiej zbierać dwukrotnie w ciągu doby, aby nie dopuścić do wyrastania wypustek ponad powierzchnię ziemi. Po zbiorze szparagi należy jak najszybciej umieścić w chłodnym i zacienionym miejscu. Dzięki szybkiemu schłodzeniu będzie możliwe dłuższe przechowywanie wypustek.

Szparagi rozmnaża się przez rozsadę pochodzącą z siewu nasion oraz wegetatywne przez podział karpy. Pomimo tego, że druga metoda należy do łatwiejszych i mniej pracochłonnych to jednak nie jest zalecana, gdyż karpy stosunkowo źle znoszą dzielenie. Ponadto przy rozmnażaniu wegetatywnym z jednej karpy można uzyskać najwyżej kilka sadzonek, zaś przy siewie nasion jest możliwość otrzymania znacznie większej ilości roślin. Nasiona szparagów  wysiewa się na rozsadniku od początku kwietnia w rzędy co 40-45 cm i w rzędzie co 4-5 cm. Siewki po wschodach należy przerwać. Pozostawia się rośliny w odległości 10 cm od siebie, gdyż wówczas mają więcej miejsca do swobodnego wzrostu. Jesienią należy obciąć górne fragmenty pędów. Przed nadejściem zimy rośliny rosnące na rozsadniku należy zabezpieczyć liśćmi lub słomą. Wiosną następnego roku karpy szparagów są gotowe do wysadzenia na miejsce stałe. Najlepszym terminem na wykopanie ich z rozsadnika jest przełom marca i kwietnia. Zbyt późne sadzenie skutkuje znacznie mniejszym przyjmowaniem się karp z powodu niedoboru wody i zbyt wysokiej temperatury. Pojedyncza karpa powinna mieć minimum 15 długich korzeni i kilka dużych pąków.